Tarixchi dawut isiyéf qazaqistandiki Uyghur medeniyet merkizining qurghuchilirining biri

Bu yili ottura asiya Uyghurliridin yétiship chiqqan ataqliq tarixchi dawut isiyéf hayat bolghan bolsa, özining 80 - baharini qarshi alghan bolatti. D. Isiyéf ötken esirning bolupmu 60 - yillirining bashliridin tartip qazaqistanda keng da'iride rawajlinishqa bashlighan Uyghurshunasliq pénining ilghar wekilliridin biridur. 1949 - Yildin pa'aliyet élip barghan qazaqistan penler akadémiyisidiki Uyghurshunasliq bölümi, andin 1986 - yili uning asasida qurulghan Uyghurshunasliq instituti köpligen tarixchilarni toplap, Uyghurlarning tarixi we medeniyiti boyiche chong tetqiqat ishlirini élip barghan idi. Bu dewrde ular sépide ershidin hidayetof, malik kebirof, gégil isqaqof, dawut isiyéf, ruqiyem xojayéwa qatarliq tejribilik mutexessisler yétilip chiqip, ular köpligen yash kadirlarni teyyarlidi.

Radi'omiz ziyaritini qobul qilghan kan inzhénéri, proféssor abdullam samsaqof d. Isiyéfning Uyghurlar tarixini öginishtiki töhpisini mundaq dep bahalidi: “Dawut aka yettisher döliti toghriliq monografiyisini yézip chiqti. D. Isiyéf bu emgekni pakitlargha asaslinip yazghan. Mundaq emgek bügünkiche héch yerde yoq désem xatalashmaymen. U kitab köp yerlerde qalmidi. Eger mumkin bolsa, seksen yilliq tewellutigha shuni chiqirip, elge tarqilishini xalighan bolattim.”

Igilishimizche, d. Isiyéf ilmiy tetqiqattin tashqiri, edebiy ijadiyet bilenmmu shughullinip, Uyghur we rus tillirida bir qatar hékayilerni yoruqqa chiqarghan. U shundaqla Uyghur medeniyet merkezliri qurulghan deslepki yillarda alahide közge chüshüp, köpligen jem'iyet ishlirining béshida turghan.

Ziyaritimizni qobul qilghan siyasetshunas qehriman ghojamberdi qazaqistan musteqilliq alghan deslepki yillardila d. Isiyéfning Uyghurlarning öz tarixini tiklesh, milliy medeniyitini rawajlandurush, ma'aripini güllendürüsh we bashqimu ishlargha qizghin kirishkenlikini, uning bilen eskerde xizmet qiliwatqan peytte tonushqanliqini tekitlep, mundaq dédi: “Dawut aka aldin körüsh qabiliyitige ége akadémik ghojexmet sedwaqasofning rehberlikide 1991 - yili 25 - öktebirde qazaqistan, qirghizistan, özbékistan jumhuriyetliridiki Uyghur medeniyet merkezliri wekillirining almatada ötküzülgen pewqul'adde enjumenide ‛jumhuriyetlik Uyghur medeniyet merkezlirining ortaq teshkilati‚ ni qurush boyiche teyyarliq komitétining ezasi süpitide höjjetlerning layihilirini tüzüshte yardemleshti we meslihetlerni berdi. U 1992 - yili yanwarda besh musteqil jumhuriyetler wekillirining ishtrakida ötküzülgen qurultayda qurulghan Uyghurlarning jumhuriyetler ara ittipaqining rehbiri organining ezasi bolup saylandi. Bu organning teshkiliy yighinida u bir éghizdin medeniyet we ma'arip kéngishining re'isi bolup testiqlendi. Dawut aka 1992 - yili noyabirde teshkilatimizning sherqiy türkistan komitétining mudiri, istédatliq sha'ir dolqun yasin bilen birlikte almatada, andin Uyghur nahiyilik Uyghur medeniyet merkizining re'isi, mahir teshkilatchi shamaxun nurumofning sahibxaniliqida chong aqsuda yalqunluq sha'ir, milliy azadliq küreshchisi lutpulla mutellipni xatirilesh kéchilirini daghdughiliq ötküzgen idi.”

Dawut isiyéf 1936 - yili panfilof nahiyisining qash yézisida dunyagha kelgen. U kechlik mektepni, andin 1965 - yili tashkenttiki ottura asiya uniwérsitétining tarix fakultétini tamamlaydu, almatadiki hazirqi “Uyghur awazi” géziti rédaksiyiside, 1968 - yildin bashlap qoshumche yene özbékistan radi'osi we téléwiziyisi Uyghur bölümining qazaqistandiki muxbiri bolup ishlidi. D. Isiyéfning ilmiy pa'aliyiti 1969 - yili Uyghurshunasliq bölümide bashlandi.

Q. Ghojamberdining éytishiche, ittipaqning nöwettiki yighinida d. Isiyéfning teklipi bilen Uyghurlar ittipaqi prézidi'umi uninggha Uyghur mektepliri üchün Uyghur tarixining derslikini yézishni tapshurghan idi. Alim kitabni téz yézip chiqip, uning barliq resmiyetlirini özi bir terep qilghan hemde Uyghur mektepliride bu tarixni oqutushni yolgha qoyushqa hayatining axirighiche tirishqan.

Q. Ghojamberdi 1994 - yili d. Isiyéfning riyasetchilikide almatada ottura asiyadiki Uyghur wekillirining ishtrakida “Musteqil döletler hemdostluqidiki Uyghurlarning ijtima'iy - iqtisadiy mesililiri” mawzusida xelq'ara ilmiy mahkime yighini ötküzülgenlikini, bir top ma'arip janköyerliri bilen birlikte ittipaq namidin qazaqistan hökümitige, almata we almata wilayiti, jambul, chimkent wilayetlik hakimlargha Uyghurlarning medeniyitige we ma'aripigha a'it mexsus muraji'etler tapshurup bu yönilishte bir qatar netijilerge érishkenlikini bildürdi.

U mundaq dédi: “U, muhim ilmiy we jem'iyetlik ishlirining murekkep we köplükige qarimay, da'imiy Uyghuristan (sherqiy türkistan) mesilisi, shu jümlidin 1992 - yili dékabirda istanbulda qurulghan sherqiy türkistan milliy qurultiyi pa'aliyetliri üstide menpi'etdar qiziqatti, uni qet'iy qollashni teklip qilatti we izchil shu mewqede turdi. Omumen, dawut ependi nahayiti milletperwer insan idi. U imkan bolsila, méning bilen uchriship, mezkur mawzuda söhbetlishetti we özining keskin köz qarashliri bilen ortaqlishatti. Omumen, shu dewrdiki ziyaliylarning zor köpchiliki Uyghuristan mesilisige qiziqatti we mewjut mewqelirini éniq, bezide keskin izhar qilatti. Shunga teshkilatimizning teshebbusi we teshkiliy uyushturushi, Uyghurshunasliq institutining sahibxaniliqi we köpligen alimlarning hem weten dawasini ilgiri sürüwatqan teshkilatlar rehberlirining ishtrakida 1994 - yili 11 - noyabirde almatada tunji qétim ‛sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulghanliqining 50 yilliqi‚ namliq xelq'ara ilmiy, emeliy enjumen dawut isiyéfning riyasetchilikide ötküzülgen idi. Enjumenning matériyallirini yene dawut ependi bir türküm yash alimlar bilen toplap, retlep neshr qildi we tarqatti.”

Q. Ghojamberdi shundaqla 1995 - yili almatada qurulghan qazaqistan xelqliri assambléyisi teripidin teshkillen'gen “Asasiy qanun we milletler ara munasiwet” mawzusi boyiche ötküzülgen yumilaq üstelde d. Isiyéfning Uyghurlar ittipaqi namidin doklat qilghanliqini, Uyghur medeniyet teshkilatlirining ilmiy we sistémiliq halda pa'aliyet élip bérishida muhim rol oynighanliqini ilgiri sürdi.

Dawut isiyéf 1972 - yili u “Uyghurlarning milliy azadliq herikiti (1864 - we 1878 - yillar), “Yettisheher döliti we uning tashqi siyasiti” mawzusida namzatliq ilmiy maqalisini utuqluq yézip chiqti. 1980 - Yildin bashlap d. Isiyéf abay namidiki qazaq pédagogika institutida oqutquchiliq qilip, 1988 - yili Uyghurshunasliq institutining menbeshunasliq bölümige ishqa orunlashti hem 1992 - yildin tartip tarix bölümini bashqurdi. D. Isiyéf 1996 - yili 60 yashqa kirish aldida alemdin ötti.