Erkin aliptékinning hayati (1)

Erkin aliptékin ependi “Ilham toxti we Uyghurlarning kishilik hoquqi” namliq yighinda chüshken xatire. 2016-Yili 12-dékabir, gérmaniye.

Erkin aliptékin ependi yawropa sherqiy türkistan birliki teshkilati qurulghanliqining 25 yilliqi murasimigha riyasetchilik qilmaqta. 2015-Yili 12-dékabir.

Merhum lidér eysa yüsüp aliptékinning a'ilisi. Erkin aliptékin ependi(arqa ret soldin birinchi) ning baliliq chaghliri.

Uyghur milliy herikitining yolbashchiliridin biri bolghan siyasiy erbab erkin aliptékin ependi hayat musapisining 80-yiligha qarap qedem basmaqta.

50 Yilliq hayatini Uyghur millitining erkinliki, hörlüki yolidiki küreshlerge serp qilghan, Uyghur diyarining axirqi 70 yilliq tarixining hayat shahiti bolghan erkin aliptékin ependi 1939-yili 7-ayning 4-küni xitayning gensu ölkisining lenju shehiride Uyghurlarning merhum lidéri, türk dunyasining pexri sanalghan eysa yüsüp aliptékin a'iliside dunyagha kelgen. Esli tughulghan waqti 1937-yili bolsimu, melum sewebler bilen pasporttiki yéshi 39-yili bolup yézilip qalghan. Erkin ependining bergen melumatlirigha asaslan'ghanda, ata-bowilirining esli yurti qeshqer wilayiti yéngisar nahiyisining sayliq, saghan we qazanchi ériq yéziliridin bolup, ata we ana tereptin bolghan chong dadiliridin sheyx hezritim, sadi ishqibeg we niyaz begler 19-esirde manju-xitaylargha qarshi urushlarda shéhit bolghan. Ana terep chong dadiliridin hüseyin beg bolsa 1930-yilliri shing shiseyning türmiside milletchilikte eyiblinip qiynap öltürülgen. Taghisi abdukérim bolsa “Eysaning qaldurup ketken jasusi” dégen töhmet bilen 60-yilliri kommunist xitay teripidin 20 yilliq qamaq jazasigha mehkum qilin'ghan. Merhum lidér eysa yüsüp aliptékinning 95 yilliq ömrining 70 yilini wetini, milliti üchün bexsh étip alemdin ötkenliki yalghuz Uyghurlarghila emes, türk xelqigimu sir emes. Erkin aliptékin mana mushundaq bir a'ilide dunyagha kelgen.

Erkin aliptékin ependi bashlan'ghuch terbiyini ürümchide alghan. Ottura mektepni bolsa hindistanning keshmir wilayitide, aliy mektepni türkiyede oqughan. U tughulup 9 yildin kéyin, yeni 1946-yili tunji qétim Uyghur wetinige ayaq bésish pursitige érishken.

Erkin aliptékinning Uyghur diyarida emes, xitayning bir shehiri bolghan lenjuda dunyagha kelgenliki Uyghurlarda qiziqish qozghaydighan témidur. Aliptékin a'ilisi qandaq bolup xitay shehirige yerliship qalghan?
Bu so'alimizgha erkin aliptékin ependi mundaq chüshenche béridu:
-1901-Yili dunyagha kelgen merhum lidér eysa yüsüp aliptékin eyni zamanda yéngisarning hakimi bolghan chén déli isimlik xitayning telipi bilen yéngisarda échilghan terjimanliq kursida xitayche öginidu. 1926-Yili chén déli enjan'gha xitay konsuli bolup teyinlen'gende, eysa yüsüp aliptékin ependini terjiman süpitide birge élip chiqidu. 1932-Yilighiche enjan we tashkentte yashighan, emdila 27 yashqa kirgen eysa ependi zamanining ilgharliridin bolghan özbék ziyaliyliri we edib, sha'irliri bilen tonushup, milliyetchilik hés-tuyghuliri bilen terbiyilinidu. Ottura asiyada yashighan bu 6 yilliq hayatta özbék mötiberliri uninggha wetinini jahalet we asarettin qutuldurushning yollirini ögitidu we xitay merkizi hökümitige sherqiy türkistandiki zulumlar üstidin shikayet qilishni teshebbus qilidu. 1932-Yili xoja niyazhaji rehberlikide qozghalghan qumul inqilabi we qeshqerde sabit damollam yétekchilikide yüz bergen isyanlar sewebidin chégralar taqilip kétip, eysa ependi weten'ge qaytish pursitige érishelmeydu. Netijide, milletchi xitay hakimiyitining paytexti bolghan nenjinggha bérip olturaqliship qalidu. Eysa ependi nenjingde Uyghurlarning telep-isteklirini hakimiyetke, xitay xelqige we chet'elliklerge anglitish mujadilisini bashlaydu. Kéyin gensuning lenju shehirige qaytip kélip, taki 1946-yillirighiche shu yerde yashaydu.

Erkin aliptékin ependi özining lenjuda tughulup qélishidiki sewebni dadisi eysa ependining milliy mujadilisige baghlap, shu zamanlarda “Üch ependiler” dep atalghan eysa yüsüp aliptékin, muhemmed emin bughra we mes'ud sebri bayquzilarning xitayda sherqiy türkistanning milliy menpe'eti üchün taki 1947-yilighiche zor mujadililer élip barghanliqini ilgiri süridu.

Erkin aliptékin ependining bildürüshiche, Uyghur wetinige shing shisey hökümranliq qiliwatqan dewrlerde, 1930-yillarning bashliridila gensu, ningshyalarda, hetta xitayning shu zamandiki paytexti nenjing, shangxey we béyjing sheherliridimu bir qanche yüzligen Uyghurlar tijaret bilen shughullinip turup qalghan. Lenjuda olturaqlashqan Uyghurlar sen'et ömeklirini, Uyghur tilidiki milliy mekteplerni hemde neshr efkarlirini berpa qilip, milliy mewjutluq we milliy ghayiliri yolida küreshler qilishqan.

Aliptékin a'ilisining perzentliri 5 bir tughqan bolup, akisi murat aliptékin tashkentte, özi lenjuda, chong inisi arslan aliptékin chungchingda, kichik inisi ilghar aliptékin ürümchide, singlisi gülten aliptékin keshmirde dunyagha kelgen. Aliptékin a'ilisidin hazir erkin aliptékin bilen ilghar aliptékindin bashqa qérindashliri allaning dergahigha uzighan.

Bu programmimizning dawamini kéler qétimliq anglitishlirimizda huzurunglargha sunimiz.