Gherb dunyasidiki Uyghurlar (12A)

Muxbirimiz qutlan
2017.01.05
merhum-abdulhekimxan-mexsum.jpg Ataqliq diniy ölima we jama'et erbabi merhum abdulhekimxan mexsum hajim istanbul zeytinburnudiki öyide radiyomiz ziyaritini qobul qilmaqta. 2016-Yil féwral, istanbul.
RFA/Qutlan

Birinchi qisim: muhajirettiki Uyghur jama'itining kélechiki

Bir xelqning milliy mewjutluqi üchün ötmüsh we bügünde tölen'gen bedeller haman ularning kélechikige sélin'ghan mustehkem ul bolup qalidu. Derweqe, gherb ellirige qumdek chéchilip ketken Uyghur muhajir topluqliri özlirining mewjut bolup turushi we jama'et bolup uyushushi üchün az bolmighan bedellerni tölidi.

Gollandiyede pa'aliyet élip bériwatqan yawropa sherqiy türkistan ma'arip jem'iyitining mes'ulliridin eysa sawut qarim bu heqte öz qarashlirini bayan qilip mundaq dédi: “Men bir shert bilen muhajirette künsayin zoriyiwatqan Uyghur jama'itining kélechiki parlaq bolidu, dep qaraymen. Yeni ‛qur'an kerem‚ de herqandaq bir millet yaki bir qowm özini özi özgertmigüche, alla ularni özgertmeydu, déyilgen. Shunga gherb elliride tarqaq yashawatqan Uyghur jama'iti özige özi ige chiqishi, öz mesililirini özliri hel qilalishi we özliri yashawatqan ellerning sistémisigha yétiship méngishi lazim. Egerde öz kélechikimizni ‛gherb hel qilip béridu‚ yaki ‛sherq hel qilip béridu‚, dep bashqilargha iqtida qilip yashaydighan bolsaq, bundaq passip topluqta héchqandaq ümidning uchquni qalmaydu. Chünki kélechikimizning birinchi sahibi shundaqla mes'uliyetning birinchi igisi bashqilar emes, belki del özimiz, elwette.”

Merkizi istanbuldiki sherqiy türkistan ma'arip we hemkarliq jem'iyitining mes'ulliridin biri, ataqliq diniy ölima we jama'et erbabi, merhum abdulhekimxan mexsum hajim buningdin bir yil muqeddem zeytinburnudiki öyide radiyomiz ziyaritini qobul qilip bu heqte munularni tekitligen idi: “Bu jehette muhajirettiki Uyghur jama'itige ikki türlük xizmetni ching tutup ishleshni tewsiye qilimen. Biri ularda toghra we mustehkem bolghan islami étiqadni turghuzush lazim. Yene biri, parlaq tarixqa ige bir milletning ewladi bolush süpitimiz bilen ularda küchlük milliy rohni turghuzush lazim. Mushu ikki qalqan bolghandila, muhajirettiki Uyghur jama'iti, meyli qaysi elde yashimisun yaki qandaq medeniyetler bilen uchrashmisun, öz kimliki we kélechektiki mewjutluqini kapaletke ige qilalaydu, dep oylaymen.”

Gérmaniyede öz küchige tayinip igilik tiklewatqan Uyghur ayalliridin gülnar xanim bu heqte pikir bayan qilip mundaq deydu: “Bu mesilide néme deymiz? rastni désem bizning qilishqa tégishlik ishlirimiz bek köp. Muhajirette yashawatqan biz birinchi ewlad Uyghurlarni turmush, yeni tirikchilik aldigha séliwaldi. Biz tirikchilik ghémi bilen bolup kétip, balilirimiz, yashlirimizgha köp waqit ajritalmiduq. Ulargha öz medeniyitimiz, milliy en'enimiz we udum-adetlirimiz heqqide toluq terbiye bérelmiduq. Mana emdi bu jehette ketküzüp qoyghan tereplirimizning boshluqi körülüwatidu. Hazirmu kéchikmeymiz. Egerde muhajirettiki jama'itimizning zenjirini kelgüsi ewladlirimizgha saq-salamet ötküzüp bérimiz, yeni kélechikimizni kapaletke ige qilimiz deydikenmiz, yashlirimizgha bolghan milliy we diniy telim-terbiyeni héchwaqit untup qalmasliqimiz lazim, dep oylaymen.”

Istanbuldiki sherqiy türkistan wexpining bash katipi, istanbul uniwérsitéti til, tarix we edebiyat fakultétining dotsénti ömer qul ependi muhajirettiki Uyghur jama'itining kelgüsi üchün Uyghur teshkilatliri arisidiki birlikning hemmidin muhimliqini tekitleydu. U bu jehette Uyghur teshkilatlirining Uyghur mesiliside bezi mahiyetlik san-sipir we éstétikiliq melumatlarda birdeklikni saqliyalmighanliqi, ilmiy hem pakitliq asaslarni sistémiliq qollinalmighanliqi, her xil sorunlarda her xil bayanatlar otturigha chiqip, Uyghur dewasi boyiche xelq'aragha anglitilidighan ortaq awazning bolmighanliqini tenqidiy yosunda otturigha tashlaydu.

Gérmaniyediki ikkinchi ewlad Uyghurlardin myunxén téxnik uniwérsitétining aspirant oqughuchisi iptixar ilyar bu heqte munularni ilgiri süridu: “Bu men üchün jawab bérish tes bolghan bir so'al. Belkim bu mesilide sahibxan döletler bilen di'asporadiki Uyghur toluqlirining milliy we medeniyet jehettiki perqlirining yiraq yéqinliq amilliri halqiliq rol oynishi mumkin. Mesilen, méning hés qilishimche, türkiyediki Uyghur jama'itide türklishish hadisisi nahayiti éghir. Chünki türkler bilen Uyghurlar arisida til, qan-qérindashliq we medeniyet jehette chong perq mewjut emes. Bu hal ularning öz-ara yughurulup kétishini tézletken. Emma gérmaniyede gérmanlar bilen bizning medeniyet perqimiz bekmu chong. Shunglashqa gérmaniyediki Uyghurlarni pat yéqinda pütünley gérmanliship kétidu, dep qarimaymen. Chünki gérmaniyediki Uyghurlarning gérmanlargha qarighanda bu yerdiki köchmen türkler yaki bashqa musulman xelqler bilen bolghan alaqisi zichraq, dep oylaymen.”

Gollandiyediki “Türk öyi” teshkilatining re'isi, jem'iyetshunas weyis gün'gür ependining qarishiche, yawropadiki Uyghur jama'itining özliri yashawatqan ellerning sistémisigha kirishishi we uning bir qismigha aylinishi üchün uzun waqit kétidiken. Chünki ular bilen yawropa medeniyiti otturisidiki ijtima'iy, exlaqiy we psixologiyilik perqler xéli zor bolup, bu jehette yawropadiki türk topluqlirining yérim esirlik muhajiret tejribiliri Uyghurlar üchün eng paydiliq örnek bolalaydiken.

Qemeridin qaynam - gollandiyede yashawatqan Uyghurlar arisida öz perzentlirining kélechiki üchün eng azabliq izden'gen Uyghur serxillirining biri. U yawropagha deslep kelgen yillirida ikki medeniyetning ariliqida qiyin tallashqa qalghan perzentlirining azabini chongqur hés qilidu. Hetta türkiyege köchüp kétishnimu oylaydu. Emma künsayin uyushushqa qarap mangghan Uyghur jama'iti bilen qérindash türk topluqlirining bu jehettiki tejribe-sawaqliri uninggha küch béridu. U perzent terbiyesige qanchilik köp waqit bergenséri, özide kelgüsige bolghan ishenchning shunchilik zoriyip mangghanliqini hés qilidu.

Qedirlik radi'o anglighuchilar,

Yuqirida “Gherb dunyasidiki Uyghurlar” namliq köp qisimliq höjjetlik radi'o programmisining “Muhajirettiki Uyghur jama'itining kélechiki” namliq eng axirqi qismining aldinqi bölikini anglidinglar. Bu heqtiki anglitishimizning kéyinki qismi dawamliq diqqitinglarda bolidu.

(Dawami bar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.