Gherb dunyasidiki Uyghurlar (12B)
2017.01.10
Ikkinchi qisim: muhajirettiki Uyghur jama'itining kélechiki
Ikkinchi we üchinchi ewlad Uyghurlarning ösüp chong bolushi we ularning Uyghurlarning jama'etlik ishlirida asasiy éqimgha aylinishi muhajirettiki Uyghurlargha “Chet'ellerdiki Uyghurlarning kélechiki zadi qandaq bolidu?” dégen so'alni tashlimaqta.
Bu so'algha shimaliy yawropa elliridin türkiyegiche, türlük kesip we türlük yashtiki Uyghur serxilliridin oxshimighan döletlerdiki mutexessislergiche bolghan her sahediki kishilerning inkasliri élindi.
Merkizi istanbuldiki sherqiy türkistan ma'arip we hemkarliq jem'iyitining mes'ulliridin biri, ataqliq diniy ölima we jama'et erbabi merhum abdulhekimxan mexsum hajim buningdin bir yil muqeddem zeytinburnudiki öyide radiyomiz ziyaritini qobul qilghanda bu heqte munularni tekitlep ötken idi:
“Men muhajirettiki Uyghur jama'itige toghra bolghan diniy étiqad terbiyesi élip bérish bilen bir waqitta yene, milliy roh terbiyesi élip bérish tolimu zörür, dep qaraymen. Bizning xelqimiz türlük sewebler tüpeylidin yéqinqi yüz we yüz ellik yildin buyan milliy roh terbiyesidin mehrum qalghanliqi melum. Kéyinki dewrlerge kelgende bizde öz xelqining teqdirige qayghurush, öz düshminini tonush we uninggha taqabil turush rohi tolimu suslap ketken. Buning üchün yash ewladlargha öz ejdadlirining tarixiy kechürmishliri, qolgha keltürgen utuqliri we kemchilikliri shuningdek bir qisim meshhur shexslerning hayatini tonushturush tolimu muhimken. Shunglashqa biz weten sirtidiki Uyghur jama'itide hem toghra bolghan diniy étiqad turghuzush, hem küchlük milliy roh berpa qilish üchün tirishishimiz lazim. Yash ewladlargha bu ikki jehettiki terbiyeni élip baralisaq, ularning özini tonushini, kimlikini saqlishini ilgiri sürgili hemde özliri yashawatqan ellerdiki asasiy medeniyet éqimigha érip singip kétishining aldini alghili bolidu, dep oylaymen.”
Gérmaniyediki ikkinchi ewlad Uyghurlardin myunxén téxnik uniwérsitétining aspirant oqughuchisi iptixar ilyarmu chet'ellerde chong bolghan yash bir ewlad Uyghurlargha wakaliten kelgüsi heqqidiki bu so'alimizgha mundaq jawab berdi: “Bu heqiqetenmu jawab bérish tes so'al iken. Men üchün kelgüsi tolimu yiraq we ghuwa tuyulidu. Bu heqte jawab tépish üchün chet'ellerde köchmen bolup yashawatqan bizge oxshash bashqa xelqlerning tejribilirige, yashash usullirigha qarash kérek, dep oylaymen. Mesilen, ular bizdin burun yawropada köchmen bolup yashighan. Ular qandaq qilip öz jama'itini saqlap qalalidi? bu jeryanda ular némilerni yoqitip, némilerge érishti? ularning özlirini saqlap hazirghiche bir étnik we medeniyet topluqi bolup dawamliship kélelishidiki sir zadi néme? bu so'allarni ögensek, belkim bizning kélechikimizning qandaq bolushini melum derijide qiyas qilghili bolsa kérek. Emma, rastni désem, bu men üchün qiyin so'al. Kelgüsimiz heqqide hazirning özide keskin bir jawabni bérelmeymen…”
Gollandiyede yashawatqan Uyghur ziyaliyliridin qemeridin qaynam özining muhajirettiki hayati dawamida perzentlirining ana til terbiyesi üchün eng köp bash qaturghanliqini, chünki ana tildin ibaret bu enggüshterning kéyinki ewladlargha Uyghurluq milliy kimlikini hés qildurushtiki eng muhim amil ikenlikini tekitleydu: “Ana til insanning bir parchisi. Insan üchün ana tildin mehrum bolush uning eng muhim bir qismining yoqalghanliqidin dérek béridu. Shunga men perzentlirimni öz kimliki bilen Uyghur jama'itining kelgüsidiki bir parchisigha aylandurush üchün ulargha bolghan ana til terbiyesini eng muhim nuqtigha qoydum.”
Gollandiyediki “Türk öyi” teshkilatining re'isi, jem'iyetshunas weyis gün'gür ependi yawropadiki türk jama'itining yérim esirlik muhajiret hayati we bu jeryandiki tejribiliridin Uyghurlar mesilisige nezer tashlaydu. Uning qarishiche, yawropadiki Uyghur jama'iti özlirining kélechektiki milliy mewjutluqini saqlishi üchün hazirdin bashlap yash ewladlirigha bolghan milliy we diniy en'ene terbiyesini kücheytishi shuning bilen bir waqitta yene, bashqa qérindash topluqlargha öz kimlikini tonushturushqa mahir bolushi zörür iken.
Gollandiyening rottérdam shehiride “Ürümchi Uyghur réstorani” échip, yémek-ichmek tijariti bilen shughulliniwatqan zeynidin tursun ependi yawropadiki Uyghur jama'itining kélechikige ümid we ishench bilen qaraydighan Uyghurlardin biri. U, yéqinqi onnechche yildin buyan yawropadiki Uyghur jama'itining tézlikte zoraydi. Bolupmu ikkinchi we üchinchi ewladlar arisida gherb sistémisigha kirgen, igilik tiklesh rohi küchlük shundaqla milliy burch tuyghusi alahide yuqiri bir qisim yashlarning yétiship chiqishi kélechekke nisbeten yarqin bir upuq nurini peyda qilmaqta, deydu.
Shiwétsiyediki götéborg uniwérsitétining xitayshunasliq proféssori shundaqla Uyghurlar heqqide melum chüshenchige ige doktor frédrik folman bu so'alimizgha mundaq jawab béridu: “Bu bir qiyin so'al. Meyli Uyghurlar bolsun yaki bashqa köchmen guruppilar bolsun, ularning shiwétsiyede yashishi we öz medeniyitini dawamlashturushi üchün melum boshluq mewjut, dep qaraymen. Emma méningche, köchmen xelqlerning shiwétsiyede shiwétsiyelik bolup yashishi üchün ularning melum derijide shiwétlishishigha toghra kélidu. Chünki bu yerdiki mewjut sistéma shuni telep qilidu. Uyghurlar ilgiri öz wetinide bashqa milletler bilen ariliship yashighanliqi, asasliq millet bilen az sanliq milletlerning ariliship yashashtiki tejribilirini béshidin ötküzgenliki üchün, meyli shiwétsiyede bolsun yaki yawropadiki bashqa ellerde bolsun, bundaq köp qatlamliq medeniyet muhitigha asan masliship kételeydu, dep oylaymen. Uning üstige, tarixta Uyghurlar bilen shiwétsiye otturisida melum tarixiy munasiwetlermu mewjut. Bu nuqta Uyghurlarning shiwétsiyediki hayati we kélechiki üchün aktip amil süpitide tesir körsitidu, dep oylaymen.”
Istanbuldiki sherqiy türkistan wexpining bash katipi, istanbul uniwérsitéti til, tarix we edebiyat fakultétining dotsénti ömer qul ependi muhajirettiki Uyghur jama'itining kelgüsi üchün aldi bilen milliy birlikning bolushi hemmidin muhim, dep körsitidu. U Uyghurlar wetinide yaki chet'ellerdiki Uyghurlar hayatida yüz bergen herqandaq mesilige nisbeten Uyghur teshkilatliri bilen Uyghur jama'itide birlikke kelgen awaz bolmisa, tashqi dunyaning ishenchini qolgha keltürgili bolmaydu. Hetta muhajirettiki Uyghurlarning kélechiki üchün bügünki asasnimu tikligili bolmaydu, dégenlerni ilgiri süridu.
Yuqirida “Gherb dunyasidiki Uyghurlar” namliq köp qisimliq höjjetlik radiyo programmisining “Muhajirettiki Uyghur jama'itining kélechiki” namliq eng axirqi qismining ikkinchi bölikini anglidinglar. Shuning bilen mezkur programmimiz heqqidiki anglitishimiz axirlashti. Köngül qoyup anglighininglargha rehmet!