Gherb dunyasidiki Uyghurlar (11A)

Gérmaniyediki Uyghurlarning siyasiy panahliq iltijasi üchün adwokatliq qiliwatqan albért göring ependi.

Birinchi qisim: Uyghurlarning gherbtiki obrazi

Közetküchiler bilen Uyghur mesilisige yéqindin diqqet qilip kéliwatqan jem'iyetshunaslar Uyghurlarning gherb elliride olturaqlishish tarixining bashqa köchmen guruppilargha qarighanda intayin qisqa ikenlikini tilgha élishidu. Shundaq bolushigha qarimay, ular yene Uyghurlarning gherb elliridiki köp qatlamlishiwatqan medeniyet éqimigha özgiche reng qoshuwatqan bir jama'et ikenlikinimu alahide tekitleydu.

Undaqta, gherbtiki herqaysi ellerde künsayin ulghiyiwatqan Uyghur jama'itining özliri turushluq döletlerdiki awamgha bergen tesirati qandaq boluwatidu? ularning bashqilarning neziridiki kolléktip obrazi zadi néme?

Bu so'algha gérmaniyening yuqiri qatlam siyasiyonliridin margarétta bawzé xanim semimiylik bilen inkas qayturdi. Margarétta bawzé xanim gérmaniyediki yéshillar partiyisining bawariye parlaméntida turushluq muhim wekilliridin biri. U bawariye parlaméntining myunxéndiki xizmet binasida ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi:

__ Gérmaniyede nurghun kishiler taki hazirghiche Uyghurlar toghriliq köp uchurgha ige emes, emma men Uyghurlarmu kelgüside asta-asta gérman jem'iyitide tonulidu, dep ishinimen. Tibetler bu yerdiki Uyghur jama'itige qarighanda gérman xelqige köp tonushluq. Shundaq bolsimu, Uyghurlar özini tonutushqa köp ejir qilishi kérek. Uyghurlarning gwentanamo türmisi bilen bolghan baghlinishi we bu heqtiki bes-munaziriler ularni gérman jem'iyitige tonutqan bir qiziq nuqta boldi. Gwentanamodiki Uyghurlarning hörlükke chiqish ishi gérmaniyede téximu qiziq nuqta boldi. Kishiler ularning qaysi döletlerge yerleshtürülüshi yaki qaysi döletlerning bu Uyghurlarni qobul qilishi qatarliq mesililerge bekmu qiziqti. Ashu waqitta gérmaniyedimu ularni qobul qilish toghriliq köp talash-tartishishlar boldi, emma bu ish emelge ashmay qaldi, lékin méning qarishimche, ashu munazirilerning türtkisi bilen bu yerdiki nurghun kishiler, Uyghurlar kim? dégen so'algha duch keldi. Ular mushu mesile arqiliq Uyghur mesilisini bildi we chüshendi. Elwette, bu mesilide myunxéndiki Uyghur teshkilatlirining bizni tepsiliy uchurlar bilen teminligenlikimu muhim rol oynidi.

Albért göring myunxénda tonulghan bir adwokat. Gérmaniyediki Uyghurlarning mutleq köp qismi uni obdan bilidu. U 20 yildin buyan gérmaniyede siyasiy panahliq iltijasi sun'ghan Uyghurlarning adwokatliqini qilip kelgen. Biz uning myunxéndiki ishxanisida “Uyghurlar heqqidiki tesiratingiz zadi néme?” dep sorighinimizda, u ochuq köngüllük bilen mundaq dédi:

__ Buningdin 20 yillar burun, yeni 1995-yili bir qisim siyasiy panahliq tiligüchi Uyghurlar myunxén'gha kelgen idi. Men ashu waqittin tartip, ularning adwokatliqini qilip keldim. Ularning iltijasi deslep ongushluq ötken bolsimu, lékin kéyinche ret qilinishqa uchridi. 1998-We 1999-yilliri ularning siyasiy panahliq iltimasini qayta yolliduq. Bu sahediki tirishchanliqimiz axirqi hésabta méwe bérip ularning hemmisi dégüdek olturumgha érishti. Ene shuningdin bashlap Uyghur iltijachilarning ishlirimu xuddi tibetlerningkidek yaxshi bolushqa bashlidi. Men shundaq éytalaymenki, gérmaniyede yashaydighan Uyghurlarning 90 pirsenttin artuqraqi méning aldimgha kelgen, men ularning adwokatliqini qilghanmen. Shunga bezide ular chaqchaq qilip: "biz bu yerde peqet birla gérmanni tonuymiz, u bolsimu adwokat göring!" déyishidu.

__ Elwette, men Uyghurlar bilen köp hepileshtim, ularning köpinchisini tonuymen, biz öz-ara bekla chiqiship kettuq, chünki bizining yumuristik ortaqliqimiz bar idi. Men Uyghurlarning chaqchaqqa amraq, ochuq-yoruq xaraktérini yaxshi körimen.

__ Belkim nurghun kishiler gérmaniyediki Uyghurlarning bérlin yaki hamburg dégendek sheherlerge barmay köpinchisining myunxén'gha yerliship qalghinigha heyran qélishi mumkin. Buning sewebini sorisingiz, biri, eyni chaghlarda siyasiy panahliq iltijasi tapshurghan Uyghurlarni asasen dégüdek myunxén'gha ewetip béretti we bu yerde intérwiyo qilatti. Yene bir sewebi, myunxénda eyni zamanda ‛azadliq‚ radiyosining Uyghurche anglitishi bolup, uningda erkin aliptékin we ömer qanatlar ishligen. Démek, myunxén Uyghur jama'itining yawropada shekillen'gen eng deslepki merkizi idi.

Yawropa elliridiki köpligen Uyghurlar özliri turushluq ellerdiki türk qérindashlarning özlirige eng yéqin we eng qizghin topluq ikenlikini tilgha élishidu.

Gollandiyediki “Türk öyi” teshkilatining re'isi, jem'iyetshunas weyis gün'gür ependi ziyaritimizni qobul qilip, özining 23 yildin buyan gollandiyediki Uyghurlar bilen qérindashliq munasiwitide bolup kelgenlikini, özining baliliq chaghliridin bashlapla sherqiy türkistan dewasini bilidighanliqini, yéqinqi 15 yildin buyan gollandiyege kélip yerleshken Uyghurlarning künséri köpiyiwatqatliqini tilgha aldi.

Weyis gün'gür ependi yene muhajirettiki Uyghurlarning bashqa herqandaq köchmen guruppilargha oxshashla musapiret psixologiyesige ige ikenlikini tekitleydu. Uning qarishiche, Uyghurlarning muhajirettiki psixik bésimi bashqa köchmenlerdin artip chüshidu. Chünki ular öz yurtidiki siyasiy teqib we bésim tüpeyli erkin yashash imkaniyiti qalmighan. Ular shuning üchün öz wetinini terk étishke mejbur bolghan. Hés qilishimche, Uyghurlar gherbtiki erkin ellerge kelgendin kéyinmu erkin bolalmaywatidu, chünki ularning ata-ana we uruq-tughqanliri hélihem xitayning teqibi astida yashimaqta. Uyghurlarning yawropa elliride olturaqlishishi we bu yerdiki sistémigha masliship méngishi üchün eng yéqin bir örnek yaki modél barki, u bolsimu yawropadiki türklerning köchmenlik tejribisidur.

Érik andérson nahayiti cheklik sandiki sandiki Uyghurlar bilen alaqide bolghan bolsimu, emma Uyghurlar toghriliq xéli köp chüshenchige ige daniyelik doxturxana qurulushi inzhénéri. U sitokholmdiki öyide turup radiyomiz ziyaritini qobul qilghinida öz tesiratini mundaq bayan qildi:

__ Rastni désem, méning Uyghurlar toghriliq bilidighanlirim bekmu cheklik. Daniye, shiwétsiye we norwégiyede uchrashqan we tonushqan Uyghurlarning hemmini qoshup hésablisam, 15 tin 20 giche bolushi mumkin. Elwette, ayalimmu buning ichide. Omumen éytqanda, méning Uyghurlar heqqidiki tesiratim shuki, ular özlirige tamamen yat bolghan bu ellerde yashap kétiwatidu. Ular her jehettin özlirige yat bolghan bu muhitqa masliship kétiwatidu. Qarishimche, ularning köp qismi, belki hemmisi dégüdek chet'ellerning sistémisi we kündilik hayatigha könüp bériwatidu. Bu jehette ularni bashqa köchmen topluqlardin alahide perqlinidu, dep oylaymen. Misal üchün éytsam, shiwétsiyege kelgen we bu yerde olturaqlashqan Uyghurlar özlirining bu yerdiki asasiy medeniyet éqimigha haman singip kétidighanliqidek ré'alliqqa nisbeten melum chüshenchige ige. Shunga ularda herwaqit bu mesilige nisbeten rohiy teyyarliq mewjut, dep bilimen. Eger undaq bolmighan bolsa choqum mesile tughulghan bolatti. Omumen, Uyghurlar bu yerde yashap kétiwatidu, bu yerning qimmet qarishini qobul qiliwatidu, shuning bilen bir waqitta yene özlirining milliy en'enilirini saqlap qélish üchün tirishiwatidu.

Shiwétsiye parlaméntining yéshillar partiyesidin bolghan sabiq parlamént ezasi, shiwétsiye sheher qurulush we öy-mülük ministirliqining sabiq ministiri mehmet qaplan ziyaritimizni qobul qilip, Uyghurlarning shiwétsiyege eng yéqinqi zamanda yerleshken bir topluq bolushigha qarimay, bu yerdiki köp qatlamliq medeniyetke öz güzelliki bilen reng qoshqanliqini ilgiri süridu.

Doktor frédrik folman shiwétsiyediki götéborg uniwérsitétining xitayshunasliq proféssori. Uning Uyghurlar bilen bolghan alaqisi buningdin xéli yillar ilgiri bashlan'ghan. U özining Uyghurlar heqqidiki tesiratini bayan qilip mundaq dédi:

__ Méning qarishimche, shiwétsiyediki Uyghurlar bashqa köchmen guruppilargha qarighanda, bu yerning sistémisigha aktipliq bilen masliship mangmaqta. Misal üchün éytsam, Uyghurlarning ishqa orunlishish nisbiti bashqa köchmen topluqlardin, bolupmu somaliliq köchmenlerdin xéli yuqiri orunda turidu. Ular intayin tirishchan bolup, türlük sahelerde özige yarisha ish tépip musteqil yashimaqta. Ular shiwét tilini yaxshi öginipla qalmastin, belki yene ishqa orunlishish jehettimu öz iqtidarini körsetmekte. Elwette, ularmu shiwétsiyediki bashqa herqandaq köchmen topluqlargha oxshash qiyinchiliqlardin xaliy emes. Bolupmu ularning siyasiy we iqtisadiy jehettiki bezi qiyinchiliqliri hetta bashqilardin éghirraq. Shundaq bolushigha qarimay, Uyghurlar shiwétsiyediki köchmen topluqlar arisida eng aktip bir jama'et süpitide tonulghan. Men ularning ichidiki méditsina we perwish sahesi boyiche oqup ishlewatqanlarni, aptobus yaki taksi heydewatqanlarni we yaki taziliq xizmiti bilen shughulliniwatqanlarni bilimen.

Qedirlik radiyo anglighuchilar!

Yuqirida “Gherb dunyasidiki Uyghurlar” namliq köp qisimliq höjjetlik radiyo programmisining “Uyghurlarning gherbtiki obrazi” namliq 11-qismining birinchi bölikini anglidinglar. Bu heqtiki anglitishimizning kéyinki qisimliri dawamliq hozurunglarda bolidu.

(Dawami bar)