Gherb dunyasidiki Uyghurlar (4A)

Merhum eysa yüsüp alptékin (aldinqi ret soldin 4-kishi) 1970-yili amérika dölet mejlisini ziyaret qilghanda chüshken xatire süriti (RFA/Qutlan)

Birinchi qisim: yawropadiki tunji Uyghur jama'iti

Ötken esirning otturilirigha qeder yawropa ellirige bérip olturaqlashqan Uyghur muhajirlar yoq déyerlik idi. 20-Esirning aldinqi yérimida intayin az sandiki Uyghurlar soda-tijaret yaki oqush munasiwiti bilen yawropa ellirige ayaq basqan bolsimu, lékin muhajir süpitide olturaqlashqanlar asasen yoq idi.

Ikkinchi dunya urushi axirliship uzun ötmeyla yawropada “Soghuq urush” ning perdisi échilidu. Amérika bashchiliqidiki ittipaqdash döletler yawropani kommunizm tehlikisidin qutuldurush üchün gherbiy gérmaniyeni iqtisadiy jehettin yölesh we qayta qurup chiqish istratégiyesini yolgha qoyidu.

Urush xarabiliri ichidin qed kötürüshke bashlighan gherbiy gérmaniyening 1950-yillardin bashlap zor miqdarda chet'ellik emgek küchi köchmenlirige éhtiyaji tughulidu.

Del ashu yillarda, yeni 1954-yilining yaz aylirida qelbige ulughwar arzu-armanlarni pükken bir Uyghur yash istanbuldin ayrilip gérmaniyege kélidu.

Ikkinchi dunya urushining éghir zerbiside xarabige aylan'ghan, emma urushtin kéyinki birqanche yil ichidila ornidin des turghan gérmaniye emdila 20 yashtin halqighan bu Uyghur yigitke quchaq achidu. Bu yash yigit 1949-yilidiki chong hijrette qeshqerdin hindistan'gha, u yerdin türkiyege seper qilghan ghulamidin paxta idi.

Yekke-yégane halda gherbiy gérmaniyege ayaq basqan yash ghulamidin paxta uzun ötmeyla myunxén shehiridin türkiy tillirida anglitish bériwatqan “Azadliq” radiyosini izdep tapidu. Bu mezgillerde yawropadiki yéngi bir dewrning siyasiy merkizige aylan'ghan myunxén shehiri sowét ittipaqi bashchiliqidiki kommunizm lagérigha qarshi teshwiqat urushining aldinqi sépi bolup qalghan idi.

Aridin 60 yildin artuq waqit ötken bügünki künde chach-saqalliri aqarghan ghulamidin paxta öz kechmishlirining Uyghurlarning gherb dunyasidiki muhajiret tarixining eng janliq bir körünüshi bolup qalghanliqini chongqur hés qilidu.

Bu yil hayat musapisining 86-yilini ötküzüwatqan bu péshqedem boway nyu-yorktiki öyide turup eyni chaghdiki kechmishlirini mundaq eslime qilidu: “Men 1954-yili myunxén'gha keldim. Ashu yillarda mende gérman tili ögensem deydighan bir arzu bar idi. Myunxén'gha kelgendin kéyin, bu yerde bir qisim türk, tatar we ezeri qérindashlar bilen tonushtum. Ular arqiliq ‛azadliq‚ radiyosini izdep taptim. ‛azadliq‚ radi'osi shu mezgillerde amérikining iqtisadiy yardimi bilen kommunizmgha qarshi teshwiqat élip bériwatqan radiyo istansisi bolup, asasliqi sowétlar ittipaqi térritoriyesidiki türkiy tilliq xelqler tillirida anglitish béridiken. Méni mezkur radi'oning özbék bölümidin weli qeyyumxan dégen kishi kütüwaldi.”

Ghulamidin paxta yene öz bayanlirida “Azadliq” radi'osida qandaq ish bashlighanliqini, gherb dunyasidin türkiy tilliq xelqler tupraqlirigha anglitish bériwatqan bu radiyo dolqunida tunji Uyghur awazini qandaq anglatqanliqini hayajan ilikide eslep ötti.

Shuningdin kéyin myunxénda birlep-ikkilep Uyghur muhajirlar peyda bolushqa bashlaydu. Erkin aliptékinning ilgiri sürüshiche, gérmaniyening myunxén shehirige kélip yerleshken eng deslepki birqanche a'ile Uyghur muhajirlar 1950-yillarning axiri we 1960-yillarning bashliridiki “Emgek küchi köchmenliri” dolqunida türkiyedin kelgenler iken.

1960-Yillarning otturilirida “Azadliq” radi'osining Uyghurche anglitishi üchün “Türk hawa yolliri” diki xizmitidin waz kéchip, gérmaniyege kelgen erkin aliptékin munularni eslime qilidu: “Men gérmaniyege kelgen yillarda pütün yawropadiki Uyghur muhajirlar barmaq bilen sanighudek 5-10 a'ile kishi idi. Ularning bir qismi ‛emgek küchi köchmenliri‚ dolqunida türkiyedin kelgenler bolsa, yene bir qismi "azadliq" radi'osida Uyghurche anglitish échilghandin kéyin bu orunda ishlesh üchün türkiyedin kelgen Uyghur ziyaliylar idi.”

1975-Yiligha kelgende myunxéndiki Uyghur jama'itige yéngi ezalar qoshulidu. Afghanistandin türkiyege kélip yerleshken Uyghurlar arisidin oqup yétishken enwerjan del shu yili myunxén'gha kélip “Azadliq” radi'osining Uyghurche anglitishigha küch qoshidu. U öz eslimiside 1950-yillarning axiri ghulamidin paxtaning awazi bilen yangrighan “Azadliq” radiyosining tunji Uyghur awazining 1970-yillargha kelgende birqanche kishilik mexsus xadimlardin teshkillen'gen anglitishqa tereqqiy qilghanliqini tekitleydu.

Gérmaniyede köchmenler mesilisini tetqiq qilidighan mutexessisler bolsun yaki bawariye parlaméntidiki Uyghur muhajirlarni yaxshi chüshinidighan parlamént ezaliri bolsun, Uyghurlarning gérmaniyediki sani eng az topluqlarning biri bolushigha qarimay, ularning gérmaniyege qoshqan töhpisining zor ikenlikini tekitleydu.

Gérmaniyediki bawariye parlaméntining yéshillar partiyesidin bolghan ezasi margarétta bawsé xanim myunxéndiki Uyghur jama'itining shekillinish we gérman jem'iyitige maslishish jeryani heqqide toxtilip mundaq deydu: “Gérmaniyediki türlük memliketlerdin kelgen köchmen topluqlar arisida Uyghurlar san jehettin az hésablansimu, lékin ularning gérmaniyediki sistémigha we bu yerdiki asasiy medeniyet éqimigha maslishish iqtidari nisbeten küchlük dep oylaymen. Myunxéndiki Uyghurlar méning közitishimche, gérman tili öginish, gérmaniyening sistémisigha maslishish, ishqa orunlishish we baj tölesh hemde perzentlirini oqutush qatarliq jehetlerde bashqa köchmen guruppilargha qarighanda xéli aldinqi orunda turidu.”

1978-Yili aliy mektepte oqush üchün gérmaniyege kelgen esqerjanmu myunxéndiki Uyghur jama'itining yoqluqtin barliqqa kélip tedrijiy zorayghanliqini, bügünki künde Uyghur jama'itining gérmaniyege xéli tonushluq bir ijtima'iy topluq bolup qalghanliqini ilgiri süridu.

Axirida dolqun eysa gérmaniyediki Uyghur jama'itining shekillinish we tereqqiy qilish tarixi heqqide toxtilip, munularni tekitlidi: “Shuni tekitlesh zörürki, myunxén - gérmaniyedila emes, belki pütün yawropadiki Uyghur jama'itining eng deslepki qarargahi we toplashqan nuqtisi hésablinidu. Uning shekillinish tarixini 1950-we 1960-yillardin bashlap sözleshke toghra kélidu.”

(Dawami bar)