Имәрҗан қадироф: бизни 500 грам буғдай үчүн сотлаветәтти...

1941 - Вә 1945 - йиллардики совет - герман уруши дәвридә совет хәлқи тәркипидә, болупму қазақистан, өзбекистан, қирғизистан вә түркмәнистанға охшаш оттура асия җумһурийәтлиридики уйғурларму уруш мәйданиға атлинип, фашистик герман әскәрлири билән болған қанлиқ җәңләргә қатнашқан иди. Әмди арқа сәптә қалған уларниң аилилири қизил армийә әскәрлирини йемәк - ичмәк, кийим - кечәк вә башқиму һаҗәтлик нәрсиләр билән тәминлиди. Шәһәр вә йезиларда қалған бу аһалә уруш йиллириму, уруштин кейинки йиллириму етиз - ериқларда ишләп, улар ачарчилиқниң, еғирчилиқниң җапасини башлиридин көп өткүзгән иди. Бүгүнки күнгә қәдәр әнә шу уруш мәйданида қан кәчкәнләрниң сани бәк азийип кәтти. Шу уруш йиллиридики 6 - 10 яшлиқ балилар һазир мана 80 - 85 яшлар әтрапида екән. Улар “уруш балилири” дигән нам алған иди.

Уруш йиллири, мәсилән, алмата шәһириниң уйғурлар зич олтурақлашқан мәһәллиләрниң бири султанқорғанниң өзидинла мәйданға кәткәнләрдин 130 ға йеқин киши уруштин йенип кәлмиди. Уларниң арисида һәр хил милләт вәкиллири болуп, уйғурлар шуларниң 70 - 80 пирсәнтини тәшкил қилиду. Бир аилидин һәтта төрт - бәш киши урушқа кәткән аилиләрму болған.

Әнә шу йиллири балиларниң зиммисигә чүшкән еғир синақлар һәққидә султанқорған мәһәллисиниң турғуни имәрҗан қадироф өз әслимилирини баян қилди. У 1937 - йили әнә шу мәһәллидә туғулған болуп, уруш башланғанда төт яшта иди, бәш йешида дадиси урушқа атланди. Имәрҗан акиниң ейтишичә, у туғулғанда бу мәһәллә фрунзе дәп атилип, шуниңдин кейин униң нами йәнә бәш қетим өзгәртилгән екән.

Биз и. Қадироф билән учрашқинимизда у бир қатар соаллиримизға җаваб бәрди.

- Сизниң ата - аниңиз уруш башланғанға қәдәр немә билән шуғулланған иди. Уруш йиллири қандақ еғирчилиқларни баштин кәчүрдүңлар?

- Апамниң ейтип бәргини бойичә, 1924 - йилдин башлап апам билән дадам өзлириниң маллирини өткүзүп, коммуна қуруптикән. Уруш башланғичә шу йәрдә ишлигән. Дадам 1942 - йили урушқа кәткәндә мән бәш яшта идим. Дадам кетип, биз мал - варанни аста - аста йедуқ. Ахирида мал турған қотанниң чәңзилирини отунға қалап болдуқ. 1944 - Йили апам уруқ - туғқанларниң сөзигә кирип, 10 кило гүрүч, төрт қара нанға өйни 50 сотка йери билән тегишиветиду. Бу күзниң күни болған иди. Әтиязлиқи уларни йәп болғанда уруқ - туғқанлиримиз бизни өйдин чиқириветиду. Шуниң билән гүнәм дигән бир момай бар иди, униң қизлири бар, оғли соқушта. Биз шуниң кичиккинә бир өйидә турдуқ. Апам ағриқчан иди. Дадимиздин көк қәғәз кәлгәндин кейин бизгә болған мунасивәт өзгәрди.

- Бу немә қилидиған көк қәғәз?

- Бу дадимизниң урушта өлгини һәққидә һөҗҗәт. Бир күни апам мени дуканниң алдида туруп баққина деди. Бу 1944 - йили иди. Мән путумға дадамниң әски өтүкини кийип, чапанниң йәңлирини путумға йөгәп, шу дуканниң алдида нан соридим. Бир йилчә шундақ қилдим. Уруш түгәп, 1945 - йили бизни йеза советигә чақирип, һазир муну туруватқан йәрни бериду.

- Шу вақитта һөкүмәт тәрипидин силәргә көрситилгән ярдәм болдиму?

- Уруштин қайтмиғанларниң балилириға ярдәм қилғини. Апам билән колхозға бараттуқ. Колхозниң бригадисида омач қилиду. Бир чинә омач үчүн йоған непиз нанни төткә бөлүп, ишлигәнләргә бериду. Биз апамға ярдәм беримиз дәп, маңиму, инимғиму берәтти. Шундақ қилип җан бақтуқ. Йилниң айиғида колхоз һечнәрсә бәрмәйтти. Йәп болдуңлар, башқа йоқ, силәр қәрз болуп қалдиңлар, дегән вақитларму болған. Мәктәптә мән яхши оқаттим. Уйғурчә оқаттим.

- Мәсилән, силәрниң аилидин урушқа нәччә адәм кәткән иди?

- Аввал разақ чоң дадам кетиду. Дадам 1942 - йили декабирда кетиду. Андин закир кичик дадам кетиду. У вақитта хәт кәлсә кәлди, кәлмисә берип тәкшүрүштин қорқаттуқ. Қаттиқ иди. я заман шундақ едиму. Колхозда өсүватқан нәрсини йәттуқ, бирақ оғрилаш, кичиккинә өйгә елип келиш йоқ. 500 Грам буғдайға сотлаветәтти. Һечйәргә баралмайттуқ. Башқа йәргә ишқа алмайтти. 60 - Йилғичә биздә паспортму йоқ иди. Бу йәрдә соқуштин кәлгән завутлар бар иди. Бизни алмайтти. Ленинградтин, москвадин кәлгәнләр оқ - дора чиқарса, биз уларни беқишимиз керәк. Урушқа туғқанлардин бәш адәм кәтти. Һәммси йоқ. Кейин хәвәр таптуқ. Уларни мушу йәрдила яғач милтиқларни берип өгәтти. Мушу йәрдинла соқушқа елип кәтти. Колхоздин ишләп келип икки - үч саәт мәшиқ қилатти.