Xitayning “Iparxan” namliq köp qisimliq karton filimi talash - tartish qozghidi

“Ipar melike” serlewhilik karton filimining xitay hökümiti bir tereptin, Uyghur qarshiliq herikitini qattiq basturup, yene bir tereptin, Uyghur - xitay dostluqi, Uyghurlar bilen xitaylarning öz - ara nikahlinishini küchep terghip qiliwatqan mezgilde ishlinishi, mezkur karton filim heqqidiki talash - tartishqa téximu chong sorun hazirlap berdi.

Karton filimi qozghighan talash - tartishning nigizlik nuqtisi filimdiki “Iparxan” obrazidur. Karton filimni ishlewatqan shinjin chyenshyang medeniyet tarqitish cheklik shirkiti, mezkur filimdiki “Iparxan” obrazi Uyghur - xitay ikki milletning adawitini peseytip, ittipaqliqni algha süridighanliqini ilgiri sürgen bolsimu, biraq filimdiki “Iparxan” obrazi bilen Uyghurlarning neziridiki tarixiy shexs - “Iparxan” otturisida zor perq mewjüt.

Chyenshyang shirkitining 104 qisimliq karton filimidiki “Iparxan” 18 - esirning otturidiki manju - xitay impiratori chyenlunggha ashq bolup, uninggha chongqur muhebbet baghlighan Uyghur melikisi qilip terwirlen'gen. Filimde, chyenlung - iparxan otturisidiki muhebbet chongqurliship shu derijige barghanki, bu munasiwet orda ehkamlirining we hetta xan'anisining köndeshlikini qozghap, ularning iparxan'gha ziyankeshlik qilishigha yol achidu.

Biraq, Uyghur edebiyat we tarixchilirining körsitishiche, tarixtiki iparxan we Uyghurlarning neziridiki iparxan obrazi bu emes. Qazaqistanda yashawatqan Uyghur yazghuchi we dramatorg exmetjan hashirof, Uyghurlarning iparxanni Uyghurning iman nuri, dep qaraydighanliqini tekitlep, tarixni burmilashqa bolmaydighanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: iparxan, u, hayatta özining muhebbitini, ulugh muhebbitini qandaq sadiqliq bilen tutush kérek, shuni delilligen qiz. Béripla, men sanga köydum - öchtüm, dep ketken undaq ish yoq, men bilgen tarixta. Emdi, ular qandaq tarixchilarkintang, tarixni burisa qandaq bolidu. Mesilen, béyjingda men bilgen iparxan heqqide nahayiti chong istirahet baghliri bar. U peqetla tarixta qolgha chüshüp qalidu. Démek, u sen manga köyisen, dédi. U yaq, sen méning chin muhebbitim emes, méning muhebbitim méning xelqim, dédi. Anglashqa özining déginini qilghuzdi. Undaq bolmisa, u dewrlerde özining déginini qilip bérelmeydu. Uning apirip özi dégen yerge depn qildurushini qandaq burmilaydu. Tarix hazir köp burmiliniwatidu, her kim özige tartiwatidu. Biraq hazirqi dewr ötüp kétidu, 20 - 30 yildin kéyin bashqa tarixchilar, bashqa oqurmenler chiqidu. Beribir u tarix yene tarix bolup qalidu. Iparxanni mundaqla, dep qoyushqa bolmaydu. U xelqining iman nuri. Shuning üchün tarixni her türlük burap kétishke bolmaydu.

Tarixiy menbe'elerde, iparxanning heqiqi ismi toghriliq her xil qeytler bar. Bezi menbelerde uning ismi dilshat xatun, dep körsitilse, yene bezi menbelerde nur elanur, dep tilgha élinidu. Uning hazirqi iparxan dégen ismi bolsa, chyenlung xan dewridiki menching ordisining arxipliridiki shyangféy dégen isim bilen munasiwetlik. Halbuki, iparxanning béyjinggha élip bérilip, chyenlung xan'gha toqalliqqa mejburlinishi, Uyghurlarning kéyinki teqdiride hel qilghuch rol oynighan zor tarixiy weqe bilen munasiwetlik. Lékin xitay karton shirkitining filimide bu tarixiy ré'alliqqa orun bérilmigen.

Tarixiy menbe'elerde, iparxan hidaytulla appaq ghojining newrisi ehmet xan ghojining newre kélini, dep bayan qilinidu. Ehmet xan ghojining newrisi chong - kichik ghojilarni junggharlar ghuljida görüge tutup turghan. Iparxan kichik xoja - xoja jahanning ayali, dep qeyt qilinidu. Ghoja jahan 1759 - yili manjulargha bey'et qilishni ret qilip, qeshqeriyede musteqilliq jakarlighan chong ghoja - burhaniddin bilen manju ishghaliyitige qarshi urush qilghan. U bedexshanda esirge chüshüp, béyjinggha élip bérilghan we béyjingda qetli'am qilin'ghan.

Ghoja jahan bilen béyjinggha élip bérilghan iparxan chyenlunggha toqalliqqa mejburlan'ghan bolsimu, biraq toqalliqni ret qilghan. Bezi menbe'elerde, iparxanning zeher ichip ölüwalghanliqini yaki xan anisining zeherlep öltürgenlikini bayan qilidu.

Exmetjan hashirofning bildürüshiche, eger manju impératori bilen iparxan otturisida romantik bir munasiwetning bolghanliqi rast bolsa, buning tarixiy delillirini körsitishi kérek. Bolmisa tarixiy weqelerni burmilap, uni melum siyasiy programmigha kötürüsh orunsiz.

U mundaq dédi: dunyagha kelgen bir ademning shexsi yüriki bolsa, bir ademni söyüshke, bir ademni qedirleshke, mungdash, sirdash bolushqa teyyar, u tebi'etning qanuniyiti. Emma buni burmilapla silerning ulugh nersenglar mana mushundaq boldi, dése, buni delillesh kérek. Tarix dégen delil telep qilidu. Emdi, uyaq - buyaqni éytiwerse, bezide bir tesiri bolup qélishi mumkin. Minglighan adem oylinip qélishi mumkin. Xelqning hemmisi menbelerni oqumighan'ghu. Alim we tarixchi bolmisa awam xelq uning zir - zewirigiche iparxanning tarixini bilmeydu. Shuninggha qarap hoy, dep qélishi mumkin yaki he - mundaqken, dep qélishi mumkin. Biraq choqum bir pikirge kelmeydu. Ang sewiyelik ademler her kim özining pikiri bar. Shuning üchün uni chong bir siyasetke apirishning hajiti yoq. Eger tarixiy pakit bolsa, uni palanchi yerde mundaq éytilghan, dep körsitish kérek. Méning qet'iy deydighinim shu, qeyerde, qaysi menbede shundaq yézilghan, eng muhimi shu menbelerni körüsh kérek. Héchqandaq menbede yoq bolsa olturup, bu shundaqken, dep xelqning aldigha chong programma bilen chiqish orunsiz bolidu.

Biraq, yene bezi ziyaliylarning qarishiche, xitayning bu xil karton filimlerni ishlep bazargha sélishidiki uzun mezgillik nishani Uyghur - xitay arisidiki perqni yoqitip, hem xitay, hem sherqiy türkistanliq yéngi bir xil tiplarni yaritishtur. Uyghur gungga shéiriyitining asaschisi, sha'ir exmetjan osman bu qarashtiki Uyghur ziyaliylirining biri.

U mundaq dédi: bu yerdiki mesile, Uyghurlarning könglini utush mesilisi emes. Bu yerdiki mesile, Uyghur tarixiy shexslirining sergüzeshtliri we hayatini burmilash arqiliq özliri yürgüzüwatqan siyasetning toghriliqini teshwiq qilishtin ibaret. Bolmisa, Uyghurlarning qobul qilish - qilmasliqi, buning toghra - xataliqi ular üchün anche muhim emes. Muhimi ularning özining teshwiqati we bu teshwiqatining burmilan'ghan asasi. Elwette, iparxanning tarixiy heqiqiti, iparxanning hazir xitaylar yaritiwatqan tarixiy obrazining eksi ikenliki éniq. Uyghurlarmu shundaq bilidu, shundaq bolushini ümid qilidu. Lékin xitaylar iparxanning obrazini burmilap hazirqi bu shekilde teshwiq qilsa, yéqin kelgüside Uyghurlardin, xitaylardin bir ewlad Uyghur - xitaylarni yitildürüwalsa, bu özi üchün paydiliq, dep qaraydu. Chünki, bu ewlad özlirini hem junggoluq hem sherqiy türkistanliq, dep qaraydu. Özlirini hem Uyghur, hem xitay dep qaraydu. Shuning bilen, mustemlike qilghuchi we mustemlike qilin'ghuchi dégen bu chek - chégra tügeydu.

Karton filimini ishligüchi shirketning bildürüshiche, bu karton filimi qeshqer hökümet da'irilirining tewsiye we hemkarliqida ishlenmekte iken. Qeshqer da'iriliri “Shinjangdiki milliy en'ene we medeniyet tereqqiyatini karton filimi arqiliq eks ettürmekchi bolghan”, “Yer shari waqti géziti” bolsa “Shinjangning karton filimi arqiliq idé'ologiye urushi élip bériwatqanliqi” ni tekitligen.