Almutada tonulghan Uyghur yazghuchisi jamalidin bosaqofning 100 yilliqi xatirilendi

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2018.12.14
Jamalidin-Bosaqof-100-yilliqi-01.jpg Yazghuchi jamalidin bosaqofning 100 yilliqigha béghishlan'ghan xatire yighinidin körünüsh. 2018-Yili 10-dékabir. Almuta, qazaqistan.
RFA/Oyghan

10-Dékabirda almutadiki yazghuchilar öyide tonulghan Uyghur yazghuchisi jamalidin bosaqofning 100 yilliqigha béghishlan'ghan xatire kéchiliki bolup ötti. Bu kéchilik qazaqistan yazghuchilar ittipaqi, qazaqistan Uyghurlirining jumhuriyetlik étno-medeniyet merkizi we quddus ghojamyarof namidiki dölet akadémiyelik Uyghur muzikiliq komédiye tiyatiri teripidin uyushturuldi. Xatire kéchilikige jumhuriyetlik “Uyghur awazi” gézitining bash muherriri érshat esmetof riyasetchilik qildi.

Kéchilik qazaqistan yazghuchilar ittipaqining re'isi uluqbek ésdawlét we “Ittipaq” yénidiki Uyghur edebiyati kéngishining bashliqi patigül meqsetowalarning tebrik sözliri bilen bashlandi. Qazaqistanning xizmet körsetken erbabi, sha'ir we zhurnalist uluqbek ésdawlét öz sözide qazaqistandiki Uyghur edebiyatining köpligen yarqin wekilliri bilen yéqindin ariliship, ularning bezilirining ijadiyiti bilen yaxshi ikenlikini otturigha qoydi. U jamalidin bosaqofning qazaqistandiki chong milliy edebiyatlarning biri bolghan Uyghur edebiyatining mezmun we shekil jehettin béyishigha chong töhpe qoshqanliqini alahide tekitlidi.

Jamalidin bosaqofning hayati we ijadiyiti heqqide filologiye penlirining namzati, qazaqistan yazghuchilar ittipaqining ezasi rexmetjan yüsüpof doklat qildi. 

Andin söz alghan sha'ir, filologiye penlirining doktori bawurjan jaqip mundaq dédi: “Bu kishining eng chong emgiki neshriyatchiliq sahesididur. 1951-Yildin ta 1979-yilghiche ‛jazushi‚ neshriyatining Uyghur tehriratini bashqurdi. Urushtin kéyin Uyghur tilida chiqqan kitablarning köpige qol qoydi, ularning muhakimidin ötüshige, köpligen Uyghur yazghuchilirining shé'irlirini, proza we drama eserlirini neshr qilishqa chong hesse qoshti. Uni öz xelqige xizmet qilishqa pütkül ömrini béghishlighan adem dep atashqa bolidu. Jamaldin bosaqof özimu Uyghurlar hayatining hemme sahelirige eser yazghan. U ustaz süpitidimu köpligen Uyghur qelem igilirining terbiyilinishige seweb boldi.”

Ziyaritimizni qobul qilghan xelq'ara alash mukapatining sahibi, yazghuchi janat exmedi bu pa'aliyetning Uyghur-qazaq dostluqining yarqin bir ispati ikenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Uyghur bilen qazaq xelqi tarixta bir-biri bilen héch jeng qilmighan xelq. Shuning üchün hazirghiche munasiwiti yaxshi. Jamaldin aka yumshaq adem bolghan. Shunchilik ademlerge yaxshiliq qilghan. Men bu kishini neshriyatchilar öyide uchritattim. Yighinni uyushturghuchilar yaxshi konsértlarni qoyup, Uyghur xelqining ezeldin kéliwatqan milliy ussullirini oynap, naxshilirini éytip, kelgen xelqni xushal qildi. Shuning üchün bügünki yighin'gha men razimen.” 

Mezkur xatire kéchilikide sözge chiqqan ziyaliylar jamaldin bosaqofning yazghuchiliq, neshriyatchiliq alahidiliklirini, uning kespiy terjimichige xas talantini, insaniy xisletlirini eslidi. 

Abay namidiki qazaq milliy pédagogika uniwérsitétining oqutquchisi, edebiyatshunas alime gülnara awutowa xanim radi'omiz ziyaritini qobul qilip, mundaq dédi: “Jamaldin bosaqof yashighan dewr, yeni ötken esirning 60-80-yilliri, peqet qazaqistandila emes, belki pütün ottura asiyadiki Uyghurlarning medeniyiti eng güllen'gen dewr hésablinidu. Mesilen, qazaqistannila misalgha alidighan bolsaq, bizde u waqitlarda qazaqistan yazghuchilar ittipaqi yénida Uyghur edebiyati bölümi, ‛jazushi‚, ‛mektep‚ neshriyatlirida Uyghur tehriratliri, abay namidiki qazaq pédagogika institutida Uyghur bölümi, qazaq radi'o we téléwiziyeside Uyghurche anglitish we körsitishler, jumhuriyetler ara ‛kommunizm tughi‚, yeni hazirqi ‛Uyghur awazi‚ géziti ishleytti. Buningdin bashqa yene qazaqistan penler akadémiyisining tilshunasliq institutida Uyghurshunasliq bölümi pa'aliyet élip bériwatatti. U waqitlarda quddus ghojamyarof, ziya semedi, ghoja'exmet sedwaqasofqa oxshash shu waqittiki Uyghur jem'iyitide muhim rol oynighan ziyaliylirimiz xéli bar idi. Mushuning barliqi Uyghur edebiyatining güllinishige qattiq tesir qilghan idi. Edebiyatimizning hemme saheliride hézim iskenderof, iliya bextiya, mesimjan zulpiqarof, hézimet abdullindek sha'irlirimiz, yazghuchilirimiz, dramatorglirimiz az emes idi. Buning barliqi Uyghur edebiyatining ottura asiya da'irisidila emes, belki xelq'aradimu abruyining ösüshige zémin yaratti.”

Jamalidin bosaqof 1918-yili hazirqi almuta wilayitining panfilof nahiyisige qarashliq yarkent shehiride xizmetchi a'iliside dunyagha kelgen. Uning dadisi qari bosaqof yettisu teweside mektepler échip, milliy ma'aripning tereqqiyatigha chong töhpe qoshqan tunji ziyaliylarning biri bolghan. Jamalidin bosaqof ene shu dadisi achqan mektepte oqughan. Andin u 1932-yili özbékistan paytexti tashkent shehiridiki ottura asiya dölet uniwérsitétining ishchilar fakultétigha oqushqa chüshidu. Andin yurtigha qaytip kélip, pédagogika téxnikomida 1936-yilghiche oqushni dawam qilghan. Jamalidin bosaqof uzun yillar dawamida mektepte mu'ellim, mudir, andin nahiyilik ma'arip bölümide inspéktor bolup ishlidi. 1941-Yili bashlan'ghan sowét-gérman urushi dewride igilikni bashqurghan. 

Gülnara awutowa sözini dawam qilip, yene mundaq dédi: “Jamalidin bosaqof Uyghur edebiyatining bolupmu, proza sahesining her tereplime tereqqiy étishige seweb bolghan yazghuchilarning biri. U hékaye, powést we roman zhanirlirida ünümlük ijad qilip, Uyghur xelqining ötmüsh tarixini, medeniyitini, xelqning turmush-tirikchilikini, emgektiki qehrimanliqini, ademler arisidiki her xil munasiwetlerni heqqaniy teswirleshke alahide köngül böldi. Yazghuchining Uyghur edebiyatigha qoshqan hessisini asasen uning powést we romanliri misalida körüshke bolidu. Uning eserlirining bashqilardin perqi shuningdiki, edib Uyghurlar hayatida yüz bergen chong yéngiliqlargha, özgirishlerge muraji'et qilidu we bu jehette ösüp yétilgen meshhur shexslerning obrazlirini yaritishqa, ularning bésip ötken hayati we emgek pa'aliyiti, milliy medeniyet tereqqiyatigha qoshqan töhpisini yorutushqa tirishqan. Mesilen, ‛yalqun‚ powéstida yettisu Uyghur edebiyatining asasini salghuchilarning biri, körneklik sha'ir we yazghuchi ömer muhemmedining obrazi yaritilghan bolsa, ‛ “Bizning sülhi‚ esiride ikkinchi dunya urushida qehriman atiqini alghan Uyghur yigiti sülhi lutpulinning obrazi gewdilen'gen.”

Gülnara awutowaning éytishiche, yazghuchining “Mu'ellimler” romanida ilghar meripetchi burhan qasimofning, “Xelq hapizi” powéstida qazaqistan xelq artisi exmet shemiyéfning hayati teswirlen'gen iken. Uning yene bir esiri “Köch-köch” romanida bolsa ili Uyghurlirining 19-esirning axirlirida yettisugha köchüp chiqish tarixi yorutulghan bolup, bu pütkül ottura asiya Uyghur edebiyatidiki köch-köch tarixigha béghishlighan tunji eser bolup hésablinidiken. 

Jamalidin bosaqof 1951-yili almutagha köchüp kélip, ta 1979-yilghiche “Jazushi” neshriyatidiki Uyghur tehriratini bashqurghan. U ömrining kéyinki yillirini pütünley edebiy ijadiyetke béghishlidi. Uning ijadiyiti terjimichiliktin bashlan'ghan bolup, u köpligen rus yazghuchilirining eserlirini Uyghur tiligha terjime qilghan. Yazghuchi shundaqla milliy dramaturgiyeni rawajlandurushqimu özining bir kishilik töhpisini qoshqan. Uning “Qaynam”, “Nuzugum” dramiliri Uyghur sehnisidin munasip orun alghan eserlerdur. Jamaldin bosaqof 1987-yili 68 yéshida wapat bolghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.