Qurban weli: kichik miren insaniyet medeniyitige töhpe qoshqan ejdadlarning axirqi aramgahidur

Könchi deryasining töwen éqimidin jenubqa bölünüp aqqan kichik derya boyidiki qedimiy qebristanliq tunji qétim 1934-yili bayqalghan. Buni lopnurluq yol bashlighuchi ördekning melumati boyiche shiwét ékspéditsiyechiliridin bérgman qatarliqlar tapqan.

Tunji “Kichik miren melikisi” ene shu qebristandin tépilghan. Bérgmanning kitabida bu quruq jeset heqqide “Puzur kiyim-kéchek, otturidin yarma qilip ayrilghan uzun qara chach üstige qondurulghan, qizil lénta tutulghan uchluq kigiz qalpaq, emdila uyqugha ketkendek boshqine yumulghan közler, chirayliq ilmek burun, sel-pel échilip turghan népiz lewler we körünüp turghan chishlar kéyinkiler üchün menggülük tebessum qaldurup ketken” dep xatire qaldurghan bérgman uni “Jilwidar melike” dep atighan.

Bérgmanning 4000 yil uxlap yatqan bu “Sirliq melike” ni bayqishi dunyani zilzilige salghan. Shughinisi, “Jilwidar melike” dunyani zilzilige sélip bir jilwe qilghandin kéyin, yene ghayib boldi.

Gherb alimliri bu momya üstide 20 yilliq tetqiqatidin kéyin, 2000 yildin 600 yilghiche (karbon 14 ge tayinip chiqirilghan san-sipirlargha asaslinip) dep chiqirildi.

Aridin 70 yil ötüp, yene bir “Melike” ning sirliq tebessumi arxé'ologlarning köz aldida namayan bolghandila, jahan ehlini yérim esirdin uzaq weswesige salghan qedimiy qebristanning sirliri échilishqa bashlidi.

Nöwette amérikida yashawatqan qurban weli ependi teklimakanda eng deslep qézish we tetqiqatlar élip barghan tunji ewlad Uyghur arxé'ologliridin biri.

U ilgiri “Teklimakan tilsimat derwazisini tunji bolup achquchi” dégendek teripleshlerge érishken bolup, qurban weli ependim buning jeryani heqqide qisqiche toxtaldi.

Melum bolushiche, 2002-yili Uyghur aptonom rayonluq arxé'ologiye etriti bérgmanning eyni waqittiki xatirisige asasen kichik derya qedimiy qebristanliqini qézishqa bashlighan. Netijide 2004-yiligha barghanda mezkur qebristanliqtin qéziwélin'ghan mukemmel shekilde saqlan'ghan yene bir ayalning qurughan jesiti dunyaning diqqitini chekken. 4 Ming yilliq tarixqa ige bu güzel ayalning qurughan jesiti tarim arxé'ologiyesidiki zor bayqash hésablan'ghan.

Melum bolushiche, 2000- yili tunji shinjang arxé'ologiye ornining sabiq bashliqi, proféssor wang bingxu'a 11 ademni bashlap kichik mirenni axir tapqan. Shinjang medeniyet yadikarliqliri- arxé'ologiye tetqiqat ornining bashliqi, tetqiqatchi idris abdurusul bashlamchiliqidiki arxé'ologiye xizmetchiliri 2002- yilidin bashlap lopnur qumluqigha köp qétim kirip, qebristanliqini qazghan we 2005- yilining béshida özlirining qézish xizmitini axirlashturghan.

Melum bolushiche, idris abdurusul shinxu'a agéntliqi muxbirigha eyni chaghda hayajanlan'ghan halda “Térini soyuwétip qarisaq, yaghachlar tére astida öz pétiche turuptu. Sanduq ichige hetta birer tal qummu kirmeptu. Qebre igisi qolwaqqa oxshaydighan jeset sanduqining tégide tiptinch uyquda yétiptu. Iptida'iy, lékin bixeter bolghan bundaq jaylashturush bizni qebre igisining nechche ming yil ilgiriki köz yumghan halitini eynen tesewwur qilish imkaniyitige ige qildi” dégen iken.


2010Yili -10- aprél “Xitay xelq géziti” we shinxu'a agéntliqi kichik derya (kichik miren (qebristanliqida qézip élin'ghan meshhur “Kichik derya güzili” üstide jilin uniwérsitéti we shangxey fuden uniwérsitétining arxé'olog we tetqiqatchiliri guruppilirining hemkarliqida élip bérilghan DNA tetqiqat netijisidin bu quruq jesetning buningdin 3800 yil burunqi dewrge tewe ikenliki hemde sherqiy yawropa irqiy alahidiliki gewdilik ikenlikining melum bolghanliqi qatarliqlarni élan qilghan idi.

“Kichik derya güzili” 2011-yili martta amérikida körgezme qilinip, qattiq ghulghula qozghighan idi. Amérikiliqlar eng heyran qalghan momyalarning biri xitaylar “Kichik derya güzili” dep isim qoyuwalghan künchi deryasi wadisidin tépilghan ayalning jesiti bolup, amérika pénsilwaniye uniwérsitétining proféssori wéktor méyir “Los anjélis waqti géziti” de bu heqte élan qilin'ghan söhbet xatiriside bu ayalni teswirlep, “U körünüshi nahayiti méhriban, sherqiy ottura asiyadin bayqalghan eng güzel momya idi. U uzun kirpiki, nuqsansiz hösni - jamali, népiz térisi bilen meshhur bolup, béshida nahayiti körkem tumiqi bar” dégen.

Kichik mirendin chiqqan quruq jesetlerning irqiy qurulmisi mesiliside proféssori wéktor méyir ilgiri bowérz muzéyidiki “Yipek yolidiki sirlar” namliq körgezmining échilish murasimi küni sözligen léksiyeside qarishini otturigha qoyup momyalar yawropa irqiy bilen yerlik ottura asiyaliqlarning qoshulmisi dégen xulasige ishinidighanliqini bildürgen idi.

Bu aq tenlik ayalning qumluqning otturisidiki bu zémin bilen qandaq baghlinishi bar? u qandaq bolup teklimakanda peyda bolup qaldi?

Arxé'olog qurbning weli ependi özining köz qarashlirini otturigha qoyup: “Bu jayda yashighan qedimiy ahalilerning köchüsh, yötkilish tarixidin alghanda héch bir ispat yaki menbede, bashqa rayonlargha köchkenliki heqqide uchur yoq, emma gherb alimlirining kichik miren qedimiy jesetlirining d n a ewrishkiliri üstidiki tetqiqat netijisi, ularning hazirmu shu jayda yashawatqan Uyghurlar bilen eng yéqinliqini ispatlap körsetti. Bu xitayning ‛ular sherqiy yawropa ériqidikiler‚ dégen sepsetilirini örüp tashlashqa yéterlik ispat. Démek ular asta- asta hazirqi Uyghurlarni shekillendürgen, ular Uyghurlarning ejdadliri” deydu.

Amérikidiki doktor qahar baratmu ilgiri “Momyalar dewride tengritéghi we altay taghlirining arisida yashighan yerlik xelqler Uyghurlardur” dep körsetken.

Tarixining uzunluqi, yaratqan medeniyetning parlaqliqi bilen ilim sahesining diqqitini tartip kéliwatqan kichik derya qebristanliqi, quyash shekillik qebristan we bu parlaq kroran medeniyetliri qandaq ghayib bolghan? ular qandaq tilda sözlishetti? sirliq tebessum qilip turghan melike ular yaratqan medeniyet insaniyet medeniyitige qandaq singiship ketken?

Bu heqte toxtalghan qurban weli ependi: “Mana bu uzun tarixning iznasi bolghan qedimiy qebriler, ejdadlar yashighan jaylarning belgisi bolup qalmay, tarixning muhim guwahchisi, insaniyet medeniyitining yüksilishige töhpe qoshqan ejdadlarning axirqi aramgahidur. Insaniyet arxé'ologiye tarixidiki yégane tépilma bolush süpiti bilen kichik miren qebristanliqining siri yenila kéyinkilerning uni qoghdishi, qedirlishi dawamliq izdinip tetqiq qilishigha mohtaj” deydu.

Qurban weli ependi yene xelq'ara ilim saheside birdek “Mumiya” dep atilip kéliwatqan teklimakandin chiqqan qedimiy jesetlerning “Quruq jeset” ikenlikini sherhlep yene bezi jesetlerning depne qilinishtin burun ichki qorsaq boshluqi tazilinip chakanda sélip qoyulghanliqidek hadisilerningmu uchraydighanliqini tilgha élip “Bu bolsa shu jayda yashighan ejdadlarning tébabetchilik we dorigerlik téxnikisining we sewiyisining shu dewrlerdila xéli yuqiri ikenlikini körsitidu.