Moskwada “Sherqiy türkistan we mongghuliye” namliq kitab neshr qilindi

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2018.12.25
sherqiy-turkistan-we-mongghuliye-kitab-305.jpg Moskwada neshr qilin'ghan “Sherqiy türkistan we mongghuliye” namliq kitabning muqawisi.
RFA/Oyghan

Melumki, Uyghur élide qedimki tillardiki, shu jümlidin qedimki Uyghur tilidiki köpligen yazma yadikarliqlarning tépilishi ötken esirning bashlirida yawropa alimlirining diqqitini jelp qilghan idi. Shu yillarda fransuzlar, gérmanlar, in'glizlar özlirining Uyghur élige bolghan ilmiy ékispéditsiyelirini arqa-arqidin uyushturghanidi. Bu waqitta rusiyelik alimlarningmu bu qedimiy rayon'gha bolghan qiziqishi ösüp, 1909-1910-yilliri we yene 1913-1914-yilliri ikki qétimliq zor ékispéditsiyeni emelge ashurdi. Bu ékispéditsiyeler tarixta “Ruslarning türkistan ékispéditsiyeliri” dégen nam bilen ataldi. Ashu mezgildiki ékispéditsiyelerni meshhur rus alimi, akadémik sérgéy oldénburg bashqurghan bolup, bu jeryanda Uyghur élining qedimiy tarixi boyiche intayin köp melumatlar toplan'ghan idi. Ular hazir moskwa we sankt-pétérburg sheherliridiki muzéy we kutupxanilarda saqlanmaqta.

Igilishimizche, sérgéy oldénburg mezkur seperlerdin qaytip kélip, bu heqtiki tekshürüsh doklatlirini we seper jeryanidiki hésabatlirini öz waqtida élan qilghan idi. Emma ashu qétimliq ékispéditsiyening kündülükliri, foto süretler, xet-chekler we bashqa toplan'ghan matériyallar hazirghiche élan qilinmighan idi. Shu munasiwet bilen rusiye penler akadémiyesining omumiy tarix instituti, sankt-pétérburg sherq qolyazmilar instituti we rusiye penler akadémiyesi arxipining sankt-pétérburgtiki bölümi bir birleshme layihe tüzüp, ene shu matériyallarni neshr qilishni pilanlighan. Bu layihege qazaqistanliq Uyghur tarixchisi, “Turan” uniwérsitétining proféssori ablet kamalofmu teklip qilin'ghan idi. Yéqinda moskwadiki “Pamyatniki istorichéskoy misli” neshriyatida shu matériyallar asasida üch tomluq “Sherqiy türkistan we mongghuliye: 19-esirning axiri 20-esirning birinchi charikidiki öginish tarixi” namliq kitab yoruq kördi.
Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan ablet kamalof ependi bu heqte mundaq dédi: “Rusiyelik alimlar méni sérgéy oldénburgning seper xatirilirini neshrge teyyarlash üchün teklip qilghan idi. Méning asasiy wezipem Uyghurche metinlerni oqup chiqish, ularni chüshendürüsh we izahat bérish boldi. Oldénburgning xatiriliride Uyghur sözliri, ibariliri, temsilliri we hetta shé'irlarmu köplep uchraydu. Ular alim teripidin hem kiril yéziqida, hem ereb yéziqida yézilghan. Bilishimizche, oldénburgni peqet qedimiy yadikarliqlar we kona qolyazmilarla emes, belki sherqiy türkistan Uyghurlirining shu waqittiki hayatimu nahayiti qiziqturghan iken. Bolupmu Uyghurlarning en'eniliri we örp-adetliri bek qiziqturghan iken. U muqeddes jaylar, shu jümlidin mazarlar toghriliq köpligen qiziqarliq riwayetlerni yéziwalghan. Shundaqla oldénburg xatiriligen Uyghur qoshaqlirimu az emes. Men ularni almutada neshr qilinidighan ‛izhadkar‚ zhurnilining axirqi sanida élan qildim.”

Ablet kamalof ene shu rus ékispéditsiyelirining sherqiy türkistan boyiche matériyallirini özining kéyinki ilmiy ishida tetqiq qilish pilanigha kirgüzgenlikini otturigha qoyup, yene mundaq dédi: “Bu chong layiheni rusiye penler akadémiyesining muxbir-ezasi, tarix penlirining doktori mixayil buxarin bashqurdi. Emgekning asasiy qismini sherqiy türkistan'gha qilin'ghan ékispéditsiyelerning matériyalliri teshkil qilidu. Buningdin tashqiri, uninggha pétir kozlofning mongghuliye we tibetke qilghan ilmiy ékispéditsiyesining matériyalliri, shundaqla akadémik wasiliy bartoldning téxi élan qilinmighan türk-runik yéziqliri toghriliq maqalisimu kirdi. Shuning üchün kitab ‛sherqiy türkistan we mongghuliye‚ dep ataldi. Kitabning birinchi tomida ene shu sherqiy türkistanni tekshürüsh ishlirigha qatnashqan dimitriy kléméns, albért grunwédél, sérgéy oldénburg, wasiliy radlof qatarliq tetqiqatchilarning xet-chekliri orun aldi. Bu yerde bolupmu rusiyening qeshqerdiki konsuli nikolay pétrowskiy we Uyghurshunas alim sérgéy malofning xetliri chong qiziqish peyda qilidu.”

Ablet kamalofning éytishiche, kitabning ikkinchi tomida rus diplomatliri we alimlirining hésabatliri we kündülükliri bérilgen iken. U mundaq dédi: “Bu tomgha rusiyening qeshqerdiki konsulxanisining katipi mixa'il lawrofning qeshqer, peyziwat, guma, xoten, kériye, yarkend we bashqimu sheherler boyiche qilghan hésabatliri kiridu. Lawrofning bu hésabatida sherqiy türkistanning jenubiy qismining jughrapiyesi, ahalisi, iqtisadi, transport yolliri we bashqilar toghriliq bay we tepsiliy melumatlarni uchritishqa bolidu. Bu tomda shundaqla kléménsning turpan ékispéditsiyesi, bérézowskiyning ékispéditsiyesi, oldénburgning birinchi rus türkistan ékispéditsiyesi boyiche yazghan kündilik xatiriliri, oldénburg we bartoldning ikki maqalisi orun alghan. Üchinchi tomgha bolsa, birinchi rus türkistan ékispéditsiyesining ezaliri chüshürgen resimler kirgüzüldi. 500 Betlik bu tomda her xil arxé'ologiyelik tépilmilar we ming öylerdiki tam resimler uchraydu.”

Sulaymanof namidiki sherqshunasliq instituti qarmiqidiki Uyghurshunasliq merkizining ilmiy xadimi, tarix penlirining namzati zulfiye kerimowa xanimning éytishiche, Uyghurlarning qedimki we yéqinqi zamandiki tarixi, medeniyiti boyiche rusiyelik alimlar köpligen emgeklerni élan qilip kelmektiken.

U mundaq dédi: “Kéyinki waqitlarda rusiyelik alimlarning uyushturushi bilen Uyghurlarning qedimiy tarixigha, bay medeniyitige munasiwetlik emgeklerning neshr qilinishi bizni xushal qilidu, elwette. Mushu yilning béshida rusiye penler akadémiyesi sherqshunasliq instituti, rusiye Uyghurlirining milliy-medeniyet birleshmisi we qazaqistan jumhuriyiti r. Sulaymanof namidiki sherqshunasliq instituti qarmiqidiki Uyghurshunasliq merkizining hemkarliqida ‛tarix, medeniyet, jem'iyet‚ namliq kitab neshr qilin'ghan idi. U almutada ‛mir‚ neshriyat öyi teripidin yoruq kördi. Kitabqa 2016-yilning öktebir éyida rusiye paytexti moskwa yénidiki zwénigorod shehiride ötküzülgen 3-nöwetlik xelq'ara Uyghurshunasliq ilmiy muhakime yighinining matériyalliri kirdi. Emdi bu qétimda moskwada chiqqan mezkur emgek sherqiy türkistanda mewjut bolghan qedimiy medeniyetlernila emes, belki 19-esirning axirliri we 20-esirning bashliridiki Uyghur jem'iyitining tarixini tetqiq qilishqa qoshulghan chong töhpidur. Bu waqitlarda rus we yawropaliq alimlar tarixiy yadikarliqlargha intayin bay sherqiy türkistanni ziyaret qilghan idi. Kitabta xelqimizning milliy örp-adetlirige, en'enilirige, zéminimizning ijtima'iy we iqtisadiy hayatigha a'it intayin bahaliq melumatlar élan qilin'ghan. Bu kitab köpligen tetqiqatchilar üchün chong menbe bolup xizmet qilidu dep oylaymen.”

Zulfiye kerimowaning éytishiche, u ishlewatqan Uyghurshunasliq merkizimu uzun yillardin buyan Uyghurlarning tili, tarixi, medeniyiti, edebiyati, Uyghurlar yashighan zéminning ijtima'iy, iqtisadiy mesililirige a'it ilmiy layihilerni yürgüzüp kelmektiken. Mushu yilning bashlirida Uyghurshunasliq merkizi alimlirining teshkillishi bilen “Külliyati xushhal gheribi”, “Tarixiy menbelerde merkiziy asiya tarixining impériyelik dewri (18-esir-20-esirning béshi)”, “Qazaqistan we merkiziy asiyaning tarixi we medeniyiti boyiche sherqiy türkistan menbeliri (18-esir-20-esirning béshi)” namliq emgekler yoruq körgen iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.