Analizchilar: “Kona xerite bilen ‛shinjang‚ atalghusi bu jayning xitay zémini emeslikining ispati”

Tibet, Uyghur, mongghul we manju qatarliq xelqler yashawatqan zéminlarning xitay térritoriyesi da'iriside yoqluqi körsitilgen, Twitter da téng byaw isimlik kishilik hoquq adwokati élan qilghan kona xerite. 2018-Yili 29-öktebir.

Xitay hökümiti öz teshwiqatlirida “Shinjang ezeldin junggoning bir qismi” dégen nezeriyeni tekitlep kelgen bolsimu, emma bu zéminda yashap kéliwatqan Uyghurlar we gherbtiki bir qisim tarixchilar arisida bu zéminning tarixtiki jughrapiyelik nami bolghan “Sherqiy türkistan” atalghusi dawamliq tilgha élinip kélin'gen idi.

Ötken hepte muhajirettiki xitay pa'aliyetchiliridin adwokat téng biyaw ependi tiwéttérgha kona mallar bazirida özi uchratqan xitay zémini heqqidiki bir kona xeritining foto resimini yollighan idi. Téng biyaw ependi mezkur xerite heqqide yollighan uchurida xitay teywen dep atawatqan aralning mezkur xeritide “Formuza arili” dep atalghandin bashqa, tibet, Uyghur, mongghul we manju xelqliri yashawatqan zéminlarning xitay térritoriyesining ichige kirgüzülmigenlikini tilgha alghan. U yene tordashlardin mezkur xerite heqqide melumat bérishni iltimas qilghan.

Ilgiri xitayda kishilik hoquq adwokatliqini qilghan, nöwette amérikining nyu-york shehiride turuwatqan adwokat téng biyaw ependi bügün radiyomiz ziyaritini qobul qilip, özi yollighan “Kona xerite” heqqidiki foto resim bilen xerite heqqide melumat bérish iltimasining chet'ellerdiki xitay pa'aliyetchiliri arisida bir qétimliq qizghin munazirige seweb bolghanliqini bildürdi.

Téng biyaw mundaq dédi: “Shundaq, men bu xeritini kona kitablar bazirida kördüm, emma eyni chaghda uni sétiwalmidim. Xeritining qachan, kimler teripidin sizilghanliqi we qeyerde neshr qilin'ghanliqi qatarliq ehwallar heqqide yenimu köprek melumatqa érishish üchün shu chaghning özide uni téléfonumda resimge tartiwélip thwéttérgha yollidim. Elwette, foto resim yollinishi bilenla xitay zémini heqqidiki mezkur xeritide teywenning ‛formuza aralliri‚ dep atalghanliqi we xeritide tibet, Uyghur, mongghul we manju xelqliri yashawatqan zéminlarning xitay chégrasi ichige kirgüzülmigenliki tordashlar arisida qizghin munazirige seweb boldi.”

Téng biyaw ependi yene tordashlarning mezkur xerite heqqidiki oxshimighan inkasliri heqqide toxtaldi.

Uning bildürüshiche, ötken heptidin buyan xitay tordashliri arisida mezkur xerite we xitayning ilgiriki zémin teweliki heqqide her xil pikirler otturigha qoyulghan. Beziler tor bétige mezkur xeritining en'gliyelik yaki portugaliyelik seyyahlar teripidin sizilghanliqi, uning ming sulalisining axirqi dewrliri yaki ching sulalisining deslepki we ottura mezgillirige mensup ikenliki heqqidiki uchurlarni yollighan. Emma tordiki eng qiziq talash-tartish peyda qilghan mesililer yenila xeritidiki xitay chégrasi ichige kirgüzülmigen rayonlarning tarixtiki oxshimighan namliri, bu zéminlarning qachan, kimler teripidin bésiwélin'ghanliqi, manju, tibet, Uyghur, mongghul qatarliq xelqler yashighan zéminlarning xelq'arada qachandin bashlap xitay tarixidiki impériyeler chégrasigha kirgüzülgenliki qatarliq tarixiy mesililer bolghan.

Adwokat téng biyaw ependi yene özi yollighan xitay zémini heqqidiki kona xerite seweblik kélip chiqqan keskin munazirilerge diqqet qilghanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Bezi tordashlar pikride bu xil kona xeritilerning manju, tibet, Uyghur qatarliq xelqler yashighan zéminlarning xitay chégrasigha kirgüzülmesliki bu zéminlarning bésiwélin'ghan zémin ikenlikining ispati ikenlikini bildürdi. Emma yene bir türküm tordashlar xitay teshwiqatidiki ‛shinjang ezeldin junggoning ayrilmas bir qismi‚ dégen nezeriyeni tekitlep, bu xeritini yalghan'gha chiqirishti. Hetta oxshimighan pikirdikilerge hujumda boldi. Men ularni xitay hökümitining teshwiqatini qilghuchi ‛tor chomaqliri‚ dep qaridim, xalas.”

Kanadada qanun kespide oquwatqan xitay oqughuchi shawin jangmu adwokat téng biyaw ependi yollighan xitay zémini heqqidiki kona xerite toghrisidiki munaziride aktip pikir bayan qilghanlarning biridur.

Ziyaritimizni qobul qilghan shawén jang mezkur xeritidiki xitay térritoriyesi heqqide xitay tordashliri arisida yüz bergen talash-tartishlar heqqide toxtaldi.

U mundaq dédi: “Men guguldin izdesh arqiliq mezkur xeritige oxshap kétidighan kona xeritilerni bayqidim. Ulardimu tibet, Uyghur, mongghul manju qatarliq xitay bolmighan xelqler yashighan zéminlarning nami her xil namlarda atalghan iken. Men tordin izdesh arqiliq yene oxshimighan dewrlerde bu zéminlar heqqide bir biridin perqliq bolghan her xil xeritiler sizilghanliqini kördüm. Emma men tarixchi bolmighanliqim üchün bu zéminlarning tarixtiki namlirining zadi qandaq atalghanliqi heqqidimu toluq melumatim yoq. Méningche, bu xil mesililerge elwette tarixchilar jawab bérishi kérek. Emma tordiki munazirilerde ‛shinjang we shizang ezeldin xitayning bir qismi‚ dégen nezeriyeni tekitligüchilerningmu jiqliqini kördüm. Emeliyette, ularni xitay hökümitining uzun yilliq ménge yuyush teshwiqatining tesirige uchrighanlar déyishke bolidu.”

Téng biyaw ependi yene bügünki intérnét dewrining xitayning dölet ichidiki yalghan teshwiqatlirini échip tashlaydighanliqi heqqide toxtilip, “Bu xil kona xeritiler we tarixiy yazmilarning xelq'ara tor ambarlirida saqlinishi Uyghur, tibet, mongghul qatarliq xelqler yashighan zéminlarning xitayning zémini emeslikining tarixi ispati ikenlikini körsitip béridu,” dédi.