Ataqliq qazaq yazghuchisi sebit muqanof: shundaq ajayip qizni östürginingge apirin sanga, Uyghur xelqi!

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2015.03.31
appaq-ghoja-xoja-iparxan-ipar.jpg 1985-Yili xitay hökümiti teripidin ishlen'gen “Iparxan” filimidiki ap'aq xoja. Yaponiyelik filim mutexessisi wakitaning eyni waqitta tartqan süriti.
RFA/Qutluq

Seper dawamida s. Muqanof Uyghurlarning meshhur on ikki muqami we ming öyliri, yazma yadikarliqliri, diniy étiqadliri, yémek-ichmekliri, naxsha-ussulliri, saz eswabliri, xelqning turmush tirikchiliki, Uyghurlar ichidin chiqqan shexsler we bashqilar heqqide köpligen melumatlarni béridu. Mesilen, korla shehiri heqqide toxtalghan edib mundaq dep yazidu: “Tahir we zöhre” namliq meshhur épikiliq dastanda teswirlen'gen weqeler del mushu jaylarda yüz bergen. Uyghurlar teripidin yüzligen yillar dawamida saqlinip kéliwatqan bu ajayip dastan 19-esirning axirida bir sayahetchi tatar teripidin yéziwélin'ghan hem deslepki qétim tatar tilida neshr qilin'ghan idi. Kéyinirek bu dastanning mezmuni boyiche shu namliq muzikiliq drama yézildi. Uyghur xelq oyunliri-meshreplerde mushu kün'giche tahir we zöhre heqqidiki dastan saz eswabliri bilen orunlinip kelmekte. Buningdin tashqiri oyunlarda yene bir meshhur Uyghur dastani “Ghérip-senem” mu orunlanmaqta.

S. Muqanof bolupmu ap'aq ghoja dewride qeshqeriyede yüz bergen weqelerni tepsiliy yorutidu. U “Meshhur Uyghur klassikliri lutfi kuchari, sekkaki, turpani, zelili yarkendi, muhemmet xojamquli we ‛ghérip-senem‚ aptori molla bilal ibni yüsüp qeshqeri, ghéribi we aqsu'i, shundaqla abduréhim nizari, yüsüp xas hajib we mehmud qeshqeri, firdewsi we nawa'i qatarliq edibler toghriliq bay melumatqa ige bolghanliqini otturigha qoyidu.

Kitabta Uyghur xelqining qehriman qizi iparxan heqqide alahide qisim bérilgen. S. Muqanof iparxanning qeddi-qamiti kélishken we intayin chirayliq qiz bolghanliqini, qoligha qoral élip, wetinini basqunchilardin azad qilishqa atlan'ghanliqini tekitlep, mundaq deydu: “Bizning éramizghiche bolghan 545-yili iran padishahi ki xusraw Uyghurlargha hujum qildi, mudapi'e kürishide buqaxan qurban boldi. Uning ornini xanning ayali égilidi (uning ismi tarixta saqlanmighan). U yérim milyonluq armiyini bashqurdi, herbiy taktikida chong tapqurluq körsetti we düshmenni chékinishke mejburlidi. Hékaye qilinishiche, uning bilen bille 150 ming ayal jeng qilghan iken.

Iparxan Uyghur eskirini bashlap, zalimlargha qarshi chiqti. Uning erliki we qehrimanliqigha zoqlan'ghan manju impératori özining qomandanlirigha qandaqla qilip bolmisun qizni tirik tutushqa buyruq berdi. Amma bu ongay ish emes idi. Iparxanning eskerliri bir nechche ay düshmen qoshunlirigha qehrimanlarche qarshiliq körsetti. Eng axirida parchilinip tashlan'ghan armiye meghlup bolup, iparxan esirge chüshti.” s. Muqanof iparxanning hayatining axirighiche impératorgha bash egmey, ogha ichip ölgenlikini, italiyelik bir ressamning béyjinggha kélip, impératorning ruxsiti bilen iparxan tirik waqtida uning resimini sizghanliqini hem némishqidur resimni özi bilen élip ketkenlikini, bu resimning shu künlergiche saqlan'ghanliqini éytidu. Yazghuchining yézishiche, béyjingni ziyaret qilish waqtida impérator sariyi yépiq bolghanliqtin resimni körüsh mumkin bolmighan. Peqet Uyghur élidin bir ressam béyjinggha bérip, köchürme nusxidin yene bir nusxini köchürüp kelgen iken. U mundaq dep yazidu: “Shundaqtimu men ürümchi nusxisighimu zoqlandim. Resimdin manga 20-25 yashliq bir qiz qarap turatti. Uyghurlar, omumen, merkiziy asiyaning chirayliq xelqlirining biridur. Iparxan gözellerning gözili bolghan idi... Resimge qarawétip we iparxan tarixini eske éliwétip, ichimde mundaq dep tekrarlattim:
-Shundaq ajayip qizni östürginingge apirin sanga, Uyghur xelqi!”

Ziyaritimizni qobul qilghan qazaqistan yazghuchilar ittipaqi yénidiki Uyghur edebiyati kéngishining bashliqi, yazghuchi we dramatorg exmetjan hashirof bu heqte öz eslimilirini otturigha qoydi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.