Büyük alim mehmud qeshqeri tunji qétim Uyghur tiyatiri sehnisige chiqti

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2017.06.06
Mexmud-qeshqeri-eseridin-korunush.jpg Yazghuchi ekrem exmetofning “Mehmud qeshqeri” namliq tarixiy dramisidin körünüsh. 2017-Yili 6-iyun, almata.
RFA/Oyghan

6-Iyun küni almatada quddus ghojamyarof namidiki akadémiyelik Uyghur muzika-komédiye tiyatirxanisida yazghuchi ekrem exmetofning “Mehmud qeshqeri” namliq tarixiy dramisi tunji qétim tamashibinlar diqqitige sazawer qilindi. Mezkur eserni “Hörmet” ordénining sahibi, rézhissor muhit hézimof sehnileshtürdi.

Bu drama 11-esirde, yeni qaraxaniylar memlikitining güllen'gen dewride yashighan meshhur namayende, tilshunas alim mehmud qeshqerining ömür bayanigha béghishlan'ghan bolup, buningda qaraxaniylar ordisi ichidiki weziyet, türkiy xelqlerning ulugh qamusi “Diwanu lughet-it türk” esirining dunyagha kélish tarixi, aptorning uni yézish jeryanida béshidin ötküzgen azab-oqubetliri teswirlen'gen. Eser weqesi qeshqer shehirige orunlashqan qaraxaniylar ordisidiki weqedin bashlinip, türkiy xelqler yashighan rayonlarni we iraqning baghdat shehirini öz ichige alidu hem axirida qeshqer bilen ayaghlishidu.

Radi'omiz ziyaritini qobul qilghan péshqedem ustaz qasim ismayilofning éytishiche, Uyghur xelqi buningdin ming yil ilgiri öz döletlirige ige bolup, bay medeniyitini rawajlandurup kelgen hem merkiziy asiyaning siyasiy hayatida muhim rol oynighan, mehmud qeshqerige oxshash büyük namayendiler özliri yaratqan eserliri arqiliq dunya ilim-penige munasip töhpe qoshqan.

Qasim ismayilof Uyghur tiyatiri artislirining Uyghurlarning mezkur medeniyet namayendilirini deslepki qétim sehnide alahide mahirliq we eqil-parasiti bilen körsetkenlikini, öziningmu buningdin qattiq tesirlen'genlikini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Mehmud qesherining yaratqan esiri héch waqitta ölmeydighan, yütmeydighan, konirimaydighan eser. Chünki mehmud qeshqeri bu esirini nahayiti köp musheqqetler bilen dunyagha keltürdi. Bu kitab jimiki türkiy xelqliri üchün tügimes göher. Artislarning maharitige kelsek, tiyatir kolléktipi omumen yashlar bilen yéngiliniptu. Yash artislar bügün özlirining artisliq maharitini namayan qildi. Ular özlirining sen'et mektepliride alghan bilimlirining qanchilik chongqurluqini emeliyette namayan qildi”.

Igilishimizche, ekrem exmetofning bu esiri 2016-yili türkiyede ötken sen'et musabiqiside mukapatqa érishken idi. Mezkur pa'aliyetni yawro-asiya yazghuchilar birliki xelq'ara türk medeniyiti teshkilati, türkiye dölet tiyatirxaniliri bash idarisi we bashqilar bilen birliship ötküzgen idi.

Ataqliq kompozitor ismayiljan isayéf Uyghur xelqining qedimdin tartip, ulugh medeniyet yadikarliqlirini yaritip, peqet türkiy xelqler dunyasinila emes, belki pütkül insaniyetni heyran qaldurghanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Mundaq bir shé'irni éytip bérey: ‛nege barma, nede yürme, men Uyghur dep pexirlensen, bilseng eger tarixingni, barche türk atisisen‚. Emdi shuni téximu güzelleshtürüp, sehnige chiqiridighan bizning artislirimiz, dramatorglirimiz, yazghuchilirimiz. Bu birinchi sehne esiri emes. Sowét waqtida ‛qosh yultuz‚ dégen eser bolghan. Biraq uni qoyushqa ruxset qilinmighan. Uning mu'ellipi yüsüpbek muxlisof bolghan. Uning muzikisini men yazghan idi”.

Ismayiljan isayéf türkiy xelqlerning birlishishide ene shu mehmud qeshqeri hem uning “Türkiy tillar diwani” esirining muhim rol oynighanliqini, bügünki kündimu türkiy xelqlerning birliship qilidighan ishlirining az emeslikini bildürdi.
Talghir nahiyilik Uyghur medeniyet merkizi re'isi iminjan toxtaxunof “Mehmud qeshqeri” esiridin qedimiy Uyghur tarixi, yeni bolupmu Uyghurlar berpa qilghan qaraxaniylar döliti, turpan idiqutluqi tarixidin bay melumatlarni alghanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Xelqimiz, balilirimiz bizning miras qaldurup ketken ejdadlirimizning siyaset, ilim-penlirini körse, uxlap qalghan Uyghurlarmu oyghinip kétetti. Rézhissor muhit hézimofqa chong rehmet éytimiz. Özimu rol aldi. Hemme artislirimiz yaxshi oynidi. Tiyatirimiz akadémiyelik derije alghandin buyan yash sen'etkarlirimiz köpiyiwatidu. Tiyatirimiz gülliniwersun”.

“Mehmud qeshqeri” dramisidiki mehmud qeshqeri bash rolini muhidin warisof, muhemmed bughraxan rolini muhit hézimof, hüseyin xelepni perhat dawutof, abdulla ibni nasirni maxmud derayéf oynidi.

Melumatlargha qarighanda, axirqi bir nechche yil ichide Uyghur tiyatiri sehniside yazghuchi we dramatorg exmetjan hashirining “Idiqut”, abdullam samsaqofning “Bayanchur” tarixiy eserliri sehnileshtürüldi. Buningdin ilgiriki yilliri Uyghur xelqining ichidin chiqqan tarixiy shexsler iparxan, amannisaxan, nuzugum, lutpulla mutellip, abdulla rozibaqiyéf, bilal nazim we bashqilarning obrazliri sehnidin orun alghan idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.