Muhajirettiki Uyghur edebiyatida muhemmet imin bughra

So'al: hörmetlik alimjan, sizgimu melum, muhemmet imin bughra özining bir ömürlük küresh tarixida Uyghur xelqining hörlüki üchün hayatini béghishlashtek qeyser rohni qaldurush bilen birge yene mol mezmunluq shé'iriy miraslarnimu qaldurup ketti. Uning edebiy eserliri ichide 1947-yili yézilghan we ürümchidiki altay neshriyatining kulubida sehnileshtürülgren “Qutluq türkan” opérasimu muhim orun tutidu. Bu heqte radi'o anglighuchilirimizgha melumat bergen bolsingiz.

Jawab: muhemmet imin bughra edebiy ijadiyet jehette shé'ir yézipla qalmastin, belki yene sehne eserliri ijadiyiti bilenmu shughullan'ghan. U “Qutluq türkan” namliq bir opéra yazghan bolup, u 7 perde 17 körünüshtin teshkil tapqan bir tarixiy tiyatirdur. Bu opérada orxun Uyghur qaghanliqining shahzadisi qutluq tékin bilen kucha xanliqining melikisi türkan térim otturisidiki söygü-muhebbet hemde Uyghur qaghanliqining ichki qismidiki nizalar dramatik toqunushlar ichide eks ettürülgen. Muhemmet imin bughra bu sehne esiridimu özining weten we milletke bolghan chongqur söygüsini ipade qilghan. Mesilen, mezkur opérada eser qehrimanlirining tili bilen bérilgen töwendiki shé'irlar bu nuqtini delilleydu:

Türk élining erlirimiz,
Türkistandur yerlirimiz.
Aqsun qan-terlirimiz,
Menggü bolsun türk éli,
Yüzming yasha ey xaqan.

Ulus bizning janimiz,
Yurt söymek imanimiz.
Ulugh türklük yolida,
Fida bolsun qanimiz,
Menggü bolsun türk éli,
Yüzming yasha ey xaqan.

So'al: muhemmet imin bughra 1949-yilining qish peslide wetendin ikkinchi qétim, yeni axirqi qétim muhajiretke chiqip kétishke mejbur boldi. Shundin bashlap uning kéyinki hayati türkiyede weten dewasi bilen ötti. Bu mezgillerdiki pa'aliyetliri, bolupmu siyasiy we edebiy pa'aliyetliri heqqide toxtilip ötsingiz.

Jawab: muhemmet imin bughra 1951-yili türkiyege kelgen. U türkiyege kelgendin kéyin eysa yüsüp aliptékin bilen birlikte weten dewasi yolidiki siyasiy we medeniyet pa'aliyetliride aktip rol alghan. 1951-Yilidin 1954-yilighiche istanbulda “Türkistan” namliq zhurnal chiqarghan. 1956-Yili enqerede “Türkistan awazi” namliq ayliq zhurnal chiqarghan. Shuning bilen birge yene, 1952-yili “Türkistanning tünügüni we bügüni” namliq kitabini yézip chiqqan. Eysa yüsüp aliptékin bilen bille asiya, afriqadiki nurghunlighan yighinlargha qatniship Uyghur mesilisini dunyagha anglatqan. 1965-Yili enqerede yürek késili bilen wapat bolghan.

So'al: muhemmet imin bughraning mujadile hayati weten yolidiki köp qatlamliq küresh qaynamlirida ötti. Sizche uning hayatiy pa'aliyetlirini qandaq basquchlargha bölüsh mumkin?

Jawab: muhemmet imin bughraning hayati we mujadile pa'aliyetlirini mundaq birqanche basquchlargha bölüsh mumkin. U deslep wetenning azadliqi üchün qoralliq küresh élip barghan. Qoralliq inqilab ghelibige érishelmigende gomindang parlaméntida siyasiy küreshni dawamlashturghan. Uning xitay merkizidiki siyasiy küreshliri netijige érishelmigende, u qelem kürishi bilen shughullan'ghan. Weten ichide küresh qilish imkaniyiti qalmighanda bolsa, chet'ellerde diplomatik küresh élip barghan. Lékin weten we millet yolida héchbir zaman küresh iradisidin qaytmighan. Muhemmet imin bughraning ene ashu köp qatlamliq küresh tarixida edebiy ijadiyetmu muhim bir wasite bolghan.

So'al: hazirghiche weten ichide neshr qilin'ghan Uyghur edebiyat tarixigha da'ir kitablarning héchbiride muhemmet imin bughraning shé'irlirigha orun bérilmigen. Weten sirtidiki Uyghurlarning muhajiret edebiyati heqqide téxiche ilmiy we sistémiliq bolghan tetqiqatlar élip bérilmidi. Mushundaq bir ehwalda siz bir edebiyat tetqiqatchisi bolush süpitingiz bilen muhemmet imin bughraning edebiy mirasliri, bolupmu uning weten témisidiki yalqunluq shé'irliri Uyghur edebiyatida qandaq bir orun'gha muyesser bolushi kérek dep oylaysiz?

Jawab: hazir Uyghur edebiyat tarixigha da'ir köpligen eserlerge qaraydighan bolsaq, muhemmet imin bughraning edebiy kishiliki tilgha élinmaydu. Emma uning aruz wezin we shé'iriyetning herqaysi wezinliride yézilghan mezmun we bedi'iylik jehettin nahayiti küchlük shé'irliri bar. Bu shé'irlarning köp qismida weten'ge bolghan cheksiz muhebbet hemde wetenning teqdirige bolghan hesret ipadilen'gen. Bu xildiki edebiyatni türkiyede adette ghurbet edebiyati dep ataydu, biz Uyghurchida musapiret yaki muhajiret edebiyati dések muwapiq bolidu. Méningche, muhemmet imin bughraning shé'irliri muhajirettiki Uyghur edebiyatida intayin muhim orun tutidu hemde weten we millet témisidiki eng nadir shé'iriyetni teshkil qilidu.