Хәлқ сәнәткари мусаҗан рози: “мән дутар билән тәмбүрни ислаһ қилған идим”

Хәлқ сәнәткари мусаҗан рози

Йеқиндин буян уйғур елидики бир қисим тор бәтлиридә уйғур чалғу әсваблиридин дутар билән тәмбүрниң ислаһ қилиниши тоғрисида көплигән муназириләр елип берилип, бир қисим нопузлуқ сәнәткарлар дутар вә тәмбүрниң хәлқ сәнәткари мусаҗан рози тәрипидин ислаһ қилинғанлиқини оттуриға қойған.

Биз бу мунасивәт билән, һазир илиниң пәнҗим йезисида дәм еливатқан 90 яшлиқ сәнәткар мусаҗан рози билән бу һәқтә сөһбәт елип бардуқ.

Уйғурлар қәдимдин башлап нахша-усул вә музикиға маһир хәлқ. Нахша-усул вә музика уларниң күндилик һаяти билән зич бағлинип кәткәнлики үчүн улар өйниң төригә дутар, тәмбүр қатарлиқ чалғу әсвабларни есип қоюшни адәткә айландурған.

Уйғур чалғу әсваблиридин дутар билән тәмбүр узун йиллиқ тарихқа игә болуп, көп әсирләрдин бири үзлүксиз тәрәққий вә ислаһ қилинип бүгүнки дәвримизгә йетип кәлгән.

Уйғур елида нәшр қилинған уйғур чалғу әсваблириға даир мәнбәләрдә көрситилишичә, дутар уйғур чалғулири ичидә оттура әсирдин та һазирғичә өз шәклини өзгәртмәй келиватқан чалғу болуп, дутар узун дәстилик, узунлуқи тәхминән бир йүз йигирмә бәш сантиметир өпчөрисидә, беши йоғанрақ, үҗмә яғичиниң талалиридин чаплинип ясилидикән. Дәстисигә кирчидин пәдә бағлинип, икки тал үчәй яки йипәктин ишләнгән бири зил, бири бом тар селинип қол бармақлири билән соқуп челинидикән. Дутарниң авази муңлуқ, чалғучи өзи челип, өзи ейтишқа қулай болғанлиқтин, көпинчә тәмбүр қатарлиқ чалғулар билән биллә яки ялғуз орунлинидикән.

Тәмбүр узун дәстилик чалғу болуп, узунлуқи тәхминән бир йүз қириқ сантиметир, беши созунчақ, йүзлүки адәттә үҗмә яғичидин ясилип, тәмбүргә сим селинип нахун билән чекип челинидикән. У или, қәшқәр вә ақсу районлирида көпрәк таралған болуп, авази зил келидикән.

Уйғур тәтқиқатчилириниң дейишичә, йеқинқи вақитлардин буян уйғур чалғу әсваб тәтқиқатчилири тәмбүр үстидә ислаһ елип берип, дәстиси қисқа, авази яңрақ болған юқири авазлиқ тәмбүрләрни ясап чиққан болуп, униң пәдиси равабқа охшаш йәни он икки тәкши аһаң рети бойичә тизилған һазирқи заман музикилирини орундашқа қулай һесаблинидикән.

Дутар билән тәмбүрниң иҗад қилиниши һәққидә түрлүк ривайәт вә әпсаниләр мәвҗут болсиму, бирақ бу һәқтә техичә ишәнчлик материяллар болмиғанлиқтин, дутар билән тәмбүрниң қачан, ким тәрипидин, нәдә иҗад қилинғанлиқи һәққидә бир немә демәк тәс. Лекин, бу чалғу әсвабларниң кимләр тәрипидин ислаһ қилинип, бүгүнки дәвримизгичә йетип кәлгәнлики һәққидә бир қисим мәлуматлар бар.

Уйғур елидики тор бәт учурлириға асасланғанда, дутар билән тәмбүрни тунҗи қетим пешқәдәм сәнәт маарипчиси, хәлқ сәнәткари мусаҗан рози ислаһ қилған болуп, бир қисим уйғур чалғу әсваб тәтқиқатчилириниң қаришичә, у, мукәммәл болған дутар, тәмбүрниң өлчәмлик һалитини тәтқиқ қилиш арқилиқ ислаһ елип барған.

Һазир, елиниң пәнҗим йезисида дәм елишта яшаватқан мусаҗан рози зияритимизни қобул қилип, тәмбүрниң дутарға охшайдиған һалитигә өзгәртиш киргүзүп, алиқан қойидиған белиқча билән астинқи пәдини тутуп туридиған палақни тәмбүрниң қарнидин айриветиш вә тәмбүрниң қарнини үҗмә яғичидин ясаштин ибарәт қәдимий усулни туңму яғичиға өзгәрткәнликини баян қиливетип, өзиниң саламәтликиниң яхши әмәслики сәвәбидин сөзини давамлаштуралмиди.

Уйғур чалғу әсваблиридин дутарға һәвәс бағлиған хели көп чәтәлликләр уйғур елиға берип, сәнәт мәктәплиридә дутар өгәнгән болуп, японийә уйғур бирлики тәшкилатиниң рәиси турмуһәммәт һашимниң билдүрүшичә, бир қисим японийәлик музикантлар уйғур елиға берип, устаз мусаҗан розидин дутар өгинип келип, японийәдә өзлириниң дутар маһаритини көрсәткән.

Юқириқи аваз улинишидин тәпсилатини аңлаң.