Даириләрниң нәшр һоқуқи күни һарписида “қанунсиз нәшр буюми” ни йиғивелип көйдүргәнлики инкас қозғиди

Уйғур елида йиғивелинған “қанунсиз нәшр буюм” лири. 2014-Йили май.

“қанунсиз нәшр буюм” лирини йоқитиш мурасимидин көрүнүш. 2016-Йили 21-апрел, үрүмчи

“қанунсиз нәшр буюм” лирини йоқитиш мурасимидин көрүнүш. 2016-Йили 21-апрел, үрүмчи

Хитай ахбарат васитилиридин “хәлқ тори”, “тәңри тағ тори” қатарлиқларниң хәвиридин даириләрниң 143 миң қанунсиз нәшр буюмини 21-апрел күни үрүмчидики шинхуа китабханиси алдида көйдүрүлгәнлики мәлум болди. Гәрчә даириләр бу һәқтә тарқатқан хәвиридә үрүмчидә көйдүрүлгән “қанунсиз нәшр буюмлири” ниң зади қандақ мәзмундики вә қайси тиллардики нәшр буюмлири икәнлики һәққидә конкрет тохталмиған болсиму, биз бу қетим уйғур елиниң һәр қайси җайлиридин даириләрниң “қанунсиз нәшр буюмлар” намида йиғивалған 200миңдин артуқ нәшр буюмлири вә үрүмчидә көйдүрүлгәнлириниң қәйәрдә ишләнгән, қандақ мәзмунлардики китаб вә нәшр буюмлири икәнлики һәққидә мәлумат елиш үчүн уйғур елидики мунасивәтлик орунлар билән алақилишишкә тиришқан болсақму, җаваб елиш мумкин болмиди. Әмма муһаҗирәттики уйғур зиялийлар болса даириләрниң бу қетим көйдүргән нәшр буюмлириниң қатарида бурунқиға охшашла уйғур тилидики вә уйғур тарихиға вә ислам диниға аит китабларниң болуши мумкинликини қияс қилмақта.

Бу һәқтә пикир баян қилған америкидики тарих пәнлири доктори қаһар барат әпәнди, “китабларни көйдүрүш типик һалдики мустәбит дөләтниң қилиқи, бу мәдәнийитимизгә қилинған чоң бузғунчилиқ”дәп тәнқид қилди. Қаһар баратниң қаришичә, гәрчә хитай йеқинқи йилларда уйғур районида нәшриятчилиқ саһәсини тәрәққий қилдурдуқ дәп көрситиватқан болсиму, хитай һөкүмитиниң асасән өзиниң сиясий тәшвиқати үчүн рәңгарәң китабларни чиқиришқа, хитайларниң китаблирини тәрҗимә қилип бесишқа көп мәбләғ аҗритип келиватқан болсиму, лекин уйғурлар әнәниви тарихий, мәдәний, диний мираслирини чиқиришқа бәкму аҗиз. Қаһар барат йәнә мундақ деди “әгәр нәшриятчилиқимизни тәрәққий қилдурған болса, қени бизниң тарихий китаблиримиз? қени бизниң уйғур тилидики журналлиримиз, әсәрлиримиз ? һазир чиқиватқини пәқәт хитайниң тәшвиқати вә хитай язарлириниң китаблири.”

Әлкүн ториниң саһиби, лондондики уйғур мәдәнийәт сәнитини тонуштуруш паалийәтлирини елип бериватқан әзиз әйса әпәнди йеқинқи йилларда уйғурларға даир классик әсәрләр, асарә-әтиқә, қолязмилар вә нәшр буюмларни йиғип сақлаш вә тонуштуруш ишлири билән шуғуллиниватқан болуп, әзиз әпәндиму “хитай даирилириниң үрүмчидә кәң көләмлик китаб көйдүрүш һәрикити, өзини мәдәнийәтлик бир дөләт дәп тәшвиқ қиливатқан, өзини илмий, мәдәнийәтлик җәмийәт қуримиз дәватқан хитай дөлитидәк бир дөләт үчүн мәдәнийәткә, илимгә хас болмиған, қобул қилғили болмайдиған бир иш. Инсан мәдәнийити вә хитайниң өзиниң мунасивәтлик қанунлиридинму қобул қилғили болидиған иш әмәс.” дәп тәнқид қилди.

Әзиз әпәндиниң ейтишичә, у бир қанчә күн илгири лондон вотерлу көврүк асти китабпурушлар базиридин өмәр һәйямниң 1890 йиллири инглиз тилида нәшр қилинған икки парчә китабини тепивалған вә наһайити һаяҗанлинип сетивалған шундақла күнләрниң биридә бу китаблардики һәйямниң бир қисим шеирлирини уйғур тилиға тәрҗимә қилиш алдида икән. У чәтәлләрдиму уйғурларға даир классик әсәрләрни тепип бәһр алалайдиған шараитта, уйғур әвладлириниң болса өз тилида нәшр қилинған йүз йил аввалқи китаб вә әсәрләрдин бәһр алалмайватқанлиқини селиштуруп ечинидиғанлиқини билдүрди.

Униң қаришичә, гәрчә хәвәрдә үрүмчидә көйдүрүлгән “қанунсиз нәшр буюмлири” ниң зади қандақ мәзмундики вә қайси тиллардики нәшр буюмлири икәнликини йошуруватқан болсиму, үрүмчидә көйдүрүлгән аталмиш “қанунсиз нәшр буюмлири” ниң хели көп қисминиң уйғур тил-йезиқида чиққан сәзгүр темидики китаб-материяллар болуши мумкинликини қияс қилиш тәс әмәс, чүнки уйғурлар нәшриятчилиқила әмәс, тили, мәдәнийәт мираслири ахбарат, сәнәт һәммисигә игә болалмиди, униңға игә бөливалған хитай һакимийити уларни өзиниң хаһиши бойичә нәшр қилип, өзиниң сияситигә хизмәт қилдурмақта. Китаблар көпләп бесиливатқан болсиму сани бар, сапаси йоқ.”

Қаһар барат әпәндиниң илгири сүрүшичә, һазирқи интернет дәври нәшриятчилиқни бир инқилаб дәвригә елип кирди, електронлуқ китаб, тор кутупханилири, бизниң чүшәнчимиздики китаб уқумини шәкилләндүргән қәғәз басмисидин ибарәт әнәниви нәшриятчилиқниң орнини елиши мумкин, әмма уйғур елида болса бу саһәдә әмдила көзгә көрүнүшкә башлиған надир уйғур тор бәтлириму тақиветилди, демәк хитай һөкүмити әнәниви уйғур нәшриятчилиқиғила бузғунчилиқ қилип қалмастин, униң кәлгүси тәрәққият йолиниму үзүп ташлашқа тиришмақта.

Инкаслардин мәлум болушичә, илгири уйғур елиниң охшимиған рәстилиридә нурғун китабпурушлар вә китаб базарлири болидиған, бир қисим уйғурларниң инкасиға қариғанда, нөвәттә қәдимий қолязмилардин тартип әң йеңи пән техникиға даир рәңдар китаб материяллар тепилидиған бу хил китабпурушларни учратмақ интайин тәс икән. Чүнки йиллардин буян хитай даирилириниң уйғур районида давам қилип кәлгән мәдәнийәт базарлирини рәткә селиш, сериқ нәшр буюмларға зәрбә бериш вә қанунсиз нәшр буюмлирини йиғиш һәрикәтлиридә бу хилдики китаб базарлири асаслиқ нишан болған.

Әзиз әйса әпәндиниң қаришичә, инсанлар рәқәм дәвридә яшаватқан бүгүнки күндә уйғур яшлириму бу саһәдә йетишиватиду, болупму чәтәлләрдики уйғурлар мәдәнийәт илмий саһәсидә бағлиниш вә варислиқ қилиш күчийиватиду, шуңа бу җәһәттә уйғурларға даир мәдәнийәт, тарих мираслирини рәқәмләштүрүп кейинкиләргә қалдуруш йолида нурғун хизмәтләр ишлиниватиду. Гәрчә уйғур хәлқиниң бу хил йеңилиқни қобул қилип һәзим қилишиға бәлгилик вақит вә җәрян кетиши мумкин болсиму, әмма уйғурларниң пән-техника учурлириға болған сәзгүрлүки ешип бармақта, болупму чәтәлләрдә техиму көп уйғурларниң пән-техникиниң күчи билән барлиққа кәлгән йеңилиқниң қулайлиқидин пайдилинип хизмәт, турмуш, өгиниш ишлирида техиму юқири үнүм яритиш йолидики тиришчанлиқлар нәтиҗисидә електронлуқ китаблар көпәймәктә. Хитай һөкүмити бу хил уйғурларға даир китабларни көйдүрүш билән өзиниң мәқситигә йетәлмәйду.