Da'irilerning neshr hoquqi küni harpisida “Qanunsiz neshr buyumi” ni yighiwélip köydürgenliki inkas qozghidi

Uyghur élida yighiwélin'ghan “Qanunsiz neshr buyum” liri. 2014-Yili may.

“Qanunsiz neshr buyum” lirini yoqitish murasimidin körünüsh. 2016-Yili 21-aprél, ürümchi

“Qanunsiz neshr buyum” lirini yoqitish murasimidin körünüsh. 2016-Yili 21-aprél, ürümchi

Xitay axbarat wasitiliridin “Xelq tori”, “Tengri tagh tori” qatarliqlarning xewiridin da'irilerning 143 ming qanunsiz neshr buyumini 21-aprél küni ürümchidiki shinxu'a kitabxanisi aldida köydürülgenliki melum boldi. Gerche da'iriler bu heqte tarqatqan xewiride ürümchide köydürülgen “Qanunsiz neshr buyumliri” ning zadi qandaq mezmundiki we qaysi tillardiki neshr buyumliri ikenliki heqqide konkrét toxtalmighan bolsimu, biz bu qétim Uyghur élining her qaysi jayliridin da'irilerning “Qanunsiz neshr buyumlar” namida yighiwalghan 200mingdin artuq neshr buyumliri we ürümchide köydürülgenlirining qeyerde ishlen'gen, qandaq mezmunlardiki kitab we neshr buyumliri ikenliki heqqide melumat élish üchün Uyghur élidiki munasiwetlik orunlar bilen alaqilishishke tirishqan bolsaqmu, jawab élish mumkin bolmidi. Emma muhajirettiki Uyghur ziyaliylar bolsa da'irilerning bu qétim köydürgen neshr buyumlirining qatarida burunqigha oxshashla Uyghur tilidiki we Uyghur tarixigha we islam dinigha a'it kitablarning bolushi mumkinlikini qiyas qilmaqta.

Bu heqte pikir bayan qilghan amérikidiki tarix penliri doktori qahar barat ependi, “Kitablarni köydürüsh tipik haldiki mustebit döletning qiliqi, bu medeniyitimizge qilin'ghan chong buzghunchiliq”dep tenqid qildi. Qahar baratning qarishiche, gerche xitay yéqinqi yillarda Uyghur rayonida neshriyatchiliq sahesini tereqqiy qildurduq dep körsitiwatqan bolsimu, xitay hökümitining asasen özining siyasiy teshwiqati üchün renggareng kitablarni chiqirishqa, xitaylarning kitablirini terjime qilip bésishqa köp meblegh ajritip kéliwatqan bolsimu, lékin Uyghurlar en'eniwi tarixiy, medeniy, diniy miraslirini chiqirishqa bekmu ajiz. Qahar barat yene mundaq dédi “Eger neshriyatchiliqimizni tereqqiy qildurghan bolsa, qéni bizning tarixiy kitablirimiz? qéni bizning Uyghur tilidiki zhurnallirimiz, eserlirimiz ? hazir chiqiwatqini peqet xitayning teshwiqati we xitay yazarlirining kitabliri.”

Elkün torining sahibi, londondiki Uyghur medeniyet sen'itini tonushturush pa'aliyetlirini élip bériwatqan eziz eysa ependi yéqinqi yillarda Uyghurlargha da'ir klassik eserler, asare-etiqe, qolyazmilar we neshr buyumlarni yighip saqlash we tonushturush ishliri bilen shughulliniwatqan bolup, eziz ependimu “Xitay da'irilirining ürümchide keng kölemlik kitab köydürüsh herikiti, özini medeniyetlik bir dölet dep teshwiq qiliwatqan, özini ilmiy, medeniyetlik jem'iyet qurimiz dewatqan xitay dölitidek bir dölet üchün medeniyetke, ilimge xas bolmighan, qobul qilghili bolmaydighan bir ish. Insan medeniyiti we xitayning özining munasiwetlik qanunliridinmu qobul qilghili bolidighan ish emes.” dep tenqid qildi.

Eziz ependining éytishiche, u bir qanche kün ilgiri london wotérlu köwrük asti kitabpurushlar baziridin ömer heyyamning 1890 yilliri in'gliz tilida neshr qilin'ghan ikki parche kitabini tépiwalghan we nahayiti hayajanlinip sétiwalghan shundaqla künlerning biride bu kitablardiki heyyamning bir qisim shé'irlirini Uyghur tiligha terjime qilish aldida iken. U chet'ellerdimu Uyghurlargha da'ir klassik eserlerni tépip behr alalaydighan shara'itta, Uyghur ewladlirining bolsa öz tilida neshr qilin'ghan yüz yil awwalqi kitab we eserlerdin behr alalmaywatqanliqini sélishturup échinidighanliqini bildürdi.

Uning qarishiche, gerche xewerde ürümchide köydürülgen “Qanunsiz neshr buyumliri” ning zadi qandaq mezmundiki we qaysi tillardiki neshr buyumliri ikenlikini yoshuruwatqan bolsimu, ürümchide köydürülgen atalmish “Qanunsiz neshr buyumliri” ning xéli köp qismining Uyghur til-yéziqida chiqqan sezgür témidiki kitab-matériyallar bolushi mumkinlikini qiyas qilish tes emes, chünki Uyghurlar neshriyatchiliqila emes, tili, medeniyet mirasliri axbarat, sen'et hemmisige ige bolalmidi, uninggha ige böliwalghan xitay hakimiyiti ularni özining xahishi boyiche neshr qilip, özining siyasitige xizmet qildurmaqta. Kitablar köplep bésiliwatqan bolsimu sani bar, sapasi yoq.”

Qahar barat ependining ilgiri sürüshiche, hazirqi intérnét dewri neshriyatchiliqni bir inqilab dewrige élip kirdi, éléktronluq kitab, tor kutupxaniliri, bizning chüshenchimizdiki kitab uqumini shekillendürgen qeghez basmisidin ibaret en'eniwi neshriyatchiliqning ornini élishi mumkin, emma Uyghur élida bolsa bu sahede emdila közge körünüshke bashlighan nadir Uyghur tor betlirimu taqiwétildi, démek xitay hökümiti en'eniwi Uyghur neshriyatchiliqighila buzghunchiliq qilip qalmastin, uning kelgüsi tereqqiyat yolinimu üzüp tashlashqa tirishmaqta.

Inkaslardin melum bolushiche, ilgiri Uyghur élining oxshimighan restiliride nurghun kitabpurushlar we kitab bazarliri bolidighan, bir qisim Uyghurlarning inkasigha qarighanda, nöwette qedimiy qolyazmilardin tartip eng yéngi pen téxnikigha da'ir rengdar kitab matériyallar tépilidighan bu xil kitabpurushlarni uchratmaq intayin tes iken. Chünki yillardin buyan xitay da'irilirining Uyghur rayonida dawam qilip kelgen medeniyet bazarlirini retke sélish, sériq neshr buyumlargha zerbe bérish we qanunsiz neshr buyumlirini yighish heriketliride bu xildiki kitab bazarliri asasliq nishan bolghan.

Eziz eysa ependining qarishiche, insanlar reqem dewride yashawatqan bügünki künde Uyghur yashlirimu bu sahede yétishiwatidu, bolupmu chet'ellerdiki Uyghurlar medeniyet ilmiy saheside baghlinish we warisliq qilish küchiyiwatidu, shunga bu jehette Uyghurlargha da'ir medeniyet, tarix miraslirini reqemleshtürüp kéyinkilerge qaldurush yolida nurghun xizmetler ishliniwatidu. Gerche Uyghur xelqining bu xil yéngiliqni qobul qilip hezim qilishigha belgilik waqit we jeryan kétishi mumkin bolsimu, emma Uyghurlarning pen-téxnika uchurlirigha bolghan sezgürlüki éship barmaqta, bolupmu chet'ellerde téximu köp Uyghurlarning pen-téxnikining küchi bilen barliqqa kelgen yéngiliqning qulayliqidin paydilinip xizmet, turmush, öginish ishlirida téximu yuqiri ünüm yaritish yolidiki tirishchanliqlar netijiside éléktronluq kitablar köpeymekte. Xitay hökümiti bu xil Uyghurlargha da'ir kitablarni köydürüsh bilen özining meqsitige yételmeydu.