Almata we ürümchidiki yashlar heriketliri némini közligen idi?

Ötken esirning 80-yillirining ikkinchi yérimidiki qazaqistan we sowét ittipaqi ammiwi axbarat wasitiliri melumatlirigha qarighanda, qazaqistan paytexti almata shehiride kötürülgen yashlar moskwa qararigha bina'en qazaqistan kommunistik partiyisi birinchi katipi (bash sékrétari) din muhemmet qonayéfning ornidin élip tashlinishigha qarshi chiqip, “Öz teqdirimizni özimiz hel qilimiz” we bashqimu sho'arlarni kötürüp chiqqan idi. Mezkur namayishni tarqitish jeryanida bir nechche adem halak we yaridar bolup, nechchiligen adem türmilerge tashlandi. Qazaqistan musteqilliq alghandin kéyin, 17-dékabirda bolghan weqeler yéltoqsan herikiti dep atilip, buni her yili xatirilesh en'enige aylandi. Bu yilimu adettikidek shu weqeler guwahchiliri öz eslimilirini otturigha qoyup, erkinlik üchün qurban bolghanlarni, zerdab chekkenlerni eslidi.

Biz 1986-yili dékabir kötirilishining qatnashquchilirini izdesh jeryanida bir nechche kishilerge muraji'et qilghinimizda ularning köpchiliki ziyaritimizni qobul qilishtin bash tartqan idi. Shundaqtimu ularning beziliri ziyaritimizni qobul qilip, bu heqte öz eslimilirini otturigha qoydi.

M. Ewézof namidiki edebiyat we sen'et institutining bash ilmiy xadimi, proféssor alimjan hemrayéfning pikriche, dékabir namayishi sowét ittipaqi jumhuriyetlirining aldinqi sépide kéliwatqan qazaqistan paytexti almata shehiride yüz bérip, mezmuni we shekli jehettin perqlinip turidighan chong ijtima'iy-siyasiy weqe, shundaqla xelqning öz kimlikini tonutush weqesidur. A. Hemrayéf bu weqege öziningmu alaqisi bar ikenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Men nurghun waqit bu weqelerni éghizgha almidim. Buning bir nechche sewebliri bar. Bashta yéltoqsan qatnashquchiliri teqiblerge köp uchridi. Bu teqiblerning ziyinini, kelgüsi tosalghulirini köp oylap, u waqitlarda aliy oqush orunlirida oquwatqan köpligen yigit-qizlirimiz özlirini ashkara qilmidi. Amma kéyin, qazaqistanda erkinchilik, démokratiye shekillinishke bashlighandin kéyin, biz turup, qehriman bolushni xalimiduq. Biraq men shuninggha qatnashqinimdin pexirlinimen. Biz sawaqdashlirimiz bilen yéltoqsan qatnashquchilirigha ornitilghan yadikarliqqa gül chember qoyduq. Shu weqelerni esliduq.”

Bu weqening esli mahiyiti némide? u Uyghurlargha tesir körsitelidimu?

A. Hemrayéf bu weqening peqet qazaqistanla emes, belki pütünley sowét ittipaqidiki Uyghurlarning ang-sewiyesini jiddiy özgertiwetken bir weqe ikenlikini körsitip, yene mundaq dédi: “Bizning medeniyitimizde, edebiyatimizda, sen'itimizde kommunistik idiyilerni ulughlash mesilisige kelgende bir mezgil jimjitliq höküm sürdi. Bu mushu yéltoqsan weqesining tesiri. Sha'ir-yazghuchilirimiz kommunistik idiye bilen pütün edebiyatimizni, sen'itimizni tolturuwetken idi. Yéltoqsan weqesidin kéyin ularning köpi néme qilidighanni uqmidi. 1986-Yildin 1991-yilghiche edebiyatimizda kommunistik témilar tariyishqa bashlidi. Biz yil yeküni boyiche ‛qazaqistanning musteqilliq dewride tereqqiy qilghan Uyghur edebiyati‚ we ‛qazaqistanning musteqil dewridiki Uyghur poyéziyesining tereqqiyati‚ dégen monografiyeler chiqarghan. Sherqshunasliq instituti Uyghurshunasliq merkizidimu nurghun kitablarning chiqqinini bilimiz.”

U dékabir kötürülüshining kommunistik tüzümni qattiq bir silkigenlikini, uning sadasining kawkaz jumhuriyetlirige, bérlin témigha, hetta 1989-yilqi tyen'enmin weqesigimu yetkenlikini ilgiri sürdi. Dékabir kötürülüshi, a. Hemrayéfning qarishiche, dunyawi kommunistik tüzümning parchilinishining bashlinishi bolup, uningdin kéyin yüz bergen weqeler pütünley dunyawi sotsiyalistik lagérning gumran bolushigha élip kelgen.

A. Hemrayéf 1985-yili 12-dékabir ürümchi yashlar namayishi hem bir yildin kéyinla almata shehiride orun alghan yashlar namayishi otturisida zich alaqining bar ikenlikini, her ikkisining shu waqittiki eng chong hésablan'ghan sowét we xitay kommunistik döletliride yüz bergenlikini tekitlep, mundaq dédi: “Her ikki heriketning béshida yashlar turidu. Bular dewrning özgirishini xalighan yashlar. Alemshumul weqeler yüz bériwatsa, tarixiy wetinimizde hemmisi shu péti bilen, bésiqliq tursa yashlar uninggha chidamdu? bu wetinimizde sözsiz bolidighan weqe idi”

U xitay da'irilirining 12-dékabir yashlar herikitige mushu kün'giche obyéktif baha bérelmigenlikini, démokratiyelik qedriyetler orun alghan her qandaq bir dölette mundaq weqelerge alliqachan baha bérilip bolush lazimliqini, démek xitay hökümet orunlirining bu weqening esli mahiyitini yoshurushqa tiriship kéliwatqanliqini ilgiri sürdi. A. Hemrayéf sözini yene mundaq dep dawam qildi: “Men oylaymenki, kommunistlarning qilghan köpligen jinayetliri téxi pash qilinmidi. Uning zerdabini Uyghur xelqi, qazaq, özbék qérindashlirimiz bolsun hemmimiz tarttuq. Sot mehkimiliride bu mesile resmiy qarilip, buninggha jawab béridighan waqitlar sözsiz kélidu, dep ishinimen. Chünki, jinayet nahayiti köp boldi. Xelqimizni sersan qiliwetken, chéchiwetken mushu kommunistlar, dep chüshinimen.”

A. Hemrayéf musteqilliqqa érishken barliq qérindash qazaq, özbék, qirghiz, türkmen xelqlirining öz kimlikini saqlap, tilini asrap, medeniyitini rawajlandurup, musteqilliqning barliq yaxshiliqliridin hözürlinishqa, meghrurlinishqa toluq hoquqi barliqini alahide tekitlidi.

Siyasetshunas ghalim agélé'u'ofning pikriche, 1986-yilqi almatadiki yashlar namayishi we 2009-yilqi ürümchidiki yashlar namayishi bir meqsetni közligen. Her ikki memliket yashliri kommunistik hakimiyettin özlirining kishilik hoquqlirini tinch namayish arqiliq telep qilghan bolsimu, ular qattiq bésimgha, qirghinchiliqqa uchrighan. Qazaq we Uyghur yashliri shu waqittiki kommunistik tüzümning barliq mahiyitini pütünley ashkarilap, dunyagha melum qilghan idi.