Türkiyede “Osmanli höjjetliride sherqiy türkistan” namliq chong hejimlik arxiplar toplimi neshr qilindi (1)

“Osmanli höjjetliride sherqiy türkistan” namliq 584 betlik arxiplar toplimigha 1790 - yillardin 1914 - yillargha qeder bolghan ariliqtiki osmanli - Uyghur munasiwitige alaqidar osmanli dölet arxipida saqlan'ghan nurghun höjjet tallap kirgüzülgen.

Uningdiki höjjetlerning zor bir qismi qeshqeriye dölitining emiri - atiliq ghazi yaqupbeg bedewletning osmanli bilen bolghan munasiwitige chétilidu.

U höjjetler ikki el otturisidiki diplomatik yézishmilarni, qeshqeriye dölitining ehwali, qeshqerdiki osmanli herbiy we diplomatlirining istanbulgha yollighan doklati, osmanlining qeshqeriyige bergen herbiy yardimi, ikki terep bir - birige yollighan sogha salamlar, osmanli diyari romdiki qeshqeriyeliklerge chiqarghan her xil yarliqlar, qeshqeriyelik hajilarni kütüwélishqa da'ir nurghun arxiplarni öz ichige alghan.

Höjjetlerdin qarighanda, osmanlilar 1873 - yilidin bashlap bedölet hökümitige qarita aktip siyaset yürgüzüshke bashlighan. U özining tunji elchisi, osmanli herbiy ofitséri kazimbeyni 1865 - yili qeshqeriyige ewetken bolsimu, emma u 1873 - yildin bashlap yaqupbeg bedöletke qoral - yaraq yardem qilip, qeshqeriye dölitini aktip qollashqa ötken.

Türkiyediki Uyghur xewerler we tetqiqat merkizining bashliqi hamit köktürk ependining körsitishiche, yaqupbegning osmanligha bey'et qilishi osmanlilarning gherbke qarshi ittipaqdash izdesh siyasitige uyghun kelgechke bu ularning qarshi élishigha érishken.

Hamit köktürk: “Mesele'i sherqiye yeni sherq mesilisi, dep u zamanda yawropaliqlar osmanlini yiqitimiz, ularni asiyagha sürimiz, dep mushundaq bir pikirni otturigha qoyghan. Bu osmanlilarning özige ittipaqdash izdewatqan zamani idi. Kimni ittipaqdash qilalaydu, mesilen, shu ottura asiya, musulmanlardin hindonéziye.

U chaghda ereblerning pozitsiyesi yaxshi emes. In'glizlar bilen birliship isyan qilghan. Emma hindonéziye, türkistandiki xanliqlar, bizning sherqiy türkistan, emma bizning sherqiy türkistan ular özi telep qilghan. Ular osmanligha kélip biz bey'et qilayli, bizni himaye qiling, dep özi telep qilghan.” dédi.

Séyit aliy qehriman türkiye jumhuriyiti bash ministirliq arxip idarisining osmanli mutexessisi. Osmanli bilen türkistan xanliqlirining alaqisi qatarliq kitablarning aptori séyit aliy qehrimanning körsitishiche, 1876 - yili sultan abdul'ezizning ornigha textke chiqqan sultan abdulhemit rusiye we gherbke qarshi “Sherq” bilen birlishish siyasitini aktip yolgha qoyghan.

Séyit aliy qehriman: “) Osmanli( sherqqe qolini uzartidu bolupmu) sultan( abdulhemit zamanida. Abdulhemitning sherq siyasiti nahayiti yaxshi idi. U yaqupxan törini) istanbulgha( teklip qilidu. Abdulhemit dunyawi impérator yaki padishah idi. U öz étiqadigha mensup qanchilik adem bolsa hemmisi bilen yéqin munasiwet qurushni oylighan. U hem türklerning xaqani hem islamning xelipisi süpitide hemme terepke diqqitini burighan. Uning dewride hindonéziyelikler elchi ewetken, hetta filippinliq moru musulmanlirimu yardem telep qilip xetlerni yazghan. U türkistan bilen yéqin munasiwet qurushni oylighan bolsimu, emma uning dewride osmanlining burunqi küchi qalmighan idi.” dédi.

Qeshqeriye döliti sultan abdulhemit 1876 - yili textke chiqip kéyinki munqerz boldi.

Bu höjjetler toplimigha yaqupbeg bedewletning osmanligha bey'et qilip, sultan abdul'ezizning namigha xutbe oqutqanliqi, uning namida pul quydurup, osmanli paytexti istanbulgha elchi yollighanliqi we shuninggha da'ir arxiplar kirgüzülgen.

Mesilen: höjjetlerdiki 1873 - yili 8 - ay, dep chésla qoyulghan arxiplarning biride, osmanlining mehmet murat ependi isimlik bir herbiy ofitsérdin yaqupbeg bedöletke ewetken qoral - yaraqlar heqqide melumat bérilip, “Hediye qilin'ghan top we miltiqlarning qollinishi, u yerdiki eskerlerge telim - terbiye bérishke baridighan ikki xadimning xirajet atchoti” tilgha élin'ghan.

Emma bu qorallar yaqupbeg atiliq ghazigha yétip baralmighan. 1875 - Yili 23 - awghust, dep chésla qoyulghan höjjetlerning biride körsitishiche, hindistan arqiliq toshup mangghan bu qorallarni en'gliye ötküzmigen.

Hamit göktürük: “1875 - Yili osmanli döliti bir kémige qoral bésip qeshqerge ewetimen dep, süweysh qanili arqiliq mangidiken. Süweysh qaniligha barghanda u kéme buzulup qélip, u qorallarni bashqa bir kémige yötkep,) qeshqerge( barar waqti in'glizlar ewetishke ruxset qilmaptu.

“Türkiye géziti” ning bügün élan qilghan maqaliside, qeshqerge ewetilgen qoral kémisi bilen ötkende ikki muxbir türk milliy istixbarat teshkilatining süriyediki türkmenlerge ewetken qorallirini ashkarilap qoyghan'ghu, shuni bügün qeshqergimu öz waqtida mushundaq bolghan, dep yazdi. Men buni bizning torgha qoyup qoydum.”

Höjjetlerde toplimida yene, osmanlining sant - pétérburgdiki elchisining istanbulgha yollighan qeshqeriye mesilisige da'ir melumati kirgüzülgen. Bu melumattin qarighanda, osmanli döliti qeshqeriyining rusiye, en'gliye bilen bolghan munasiwetlirini diqqet bilen közitip turghan.

Osmanli elchisining melumatida, yaqupbegning wekilining sant - pétérburg shehirige kelgenliki istanbulgha yetküzülgen. Shuning bilen birge, manju xanliqi elchisining sant pétirburg shehirige kelgenlikini, uning rusiye bilen qeshqeriyini ishghal qilishni sözlishidighanliqini bildürgen.