“Osmanli höjjetliride sherqiy türkistan” ‏- qeshqeriye xelqining balqan urushigha pul i'ane qilishi

Osmanli-qeshqeriye munasiwiti osmanlining türkistan munasiwetler tarixidiki eng qiziqarliq sehipe. Merkizi istanbuldiki “Türk dunyasi sheherler birliki” teshkilati neshr qildurghan “Osmanli höjjetliride sherqiy türkistan” serlewhilik arxiplar toplimida, osmanli bilen qeshqeriye xelqining gheyriy resmiy munasiwetlirige da'ir nurghun höjjetlerni uchratqili bolidu.

Shuninggha da'ir eng qiziqarliq höjjetlerning biri, qeshqeriye xelqining 1912-1913‏-yillardiki balqan urushida pul toplap osmanligha i'ane qilish weqesi. Arxiplar toplimida buninggha da'ir 3 höjjet uchraydu.

Uning biri, osmanli maliye ministirliqining höjjiti. 1913‏-Yili 7‏-iyul, dep chésla qoyulghan maliye ministirliqi höjjitide, qeshqeriye ahalisining musa isimlik bir ghuljiliq zat arqiliq ewetken 24 ming 351 shiwétsariye frankini tapshuruwélip, hélali ehmer yeni osmanli qizil hilal jem'iyitining xezinisige yatquzulghanliqi qeyt qilin'ghan.

Yene bir höjjet osmanli xarjiye (tashqi ishlar) ministirliqining höjjiti bolup, uningda osmanli xarjiye ministirliqi qeshqeriye xelqining puli tapshuruwélin'ghan bolsa maliye da'irilirining derhal jawab bérishini telep qilghan.

3‏-Höjjet osmanlining sant-pétirbugdiki elchixanisining xéti. Uningda elchixana, qeshqeriye xelqi ewetken pulning jawabini alalmighanliqini, eger pul tapshurup élin'ghan bolsa ulargha derhal xewirini bérish telep qilin'ghan.

Türkiyediki “Sherqiy türkistan xewer we tetqiqat merkizi” namliq torbékitining bashliqi hamit göktürk, mezkur höjjet osmanlining axirqi dewrliridiki osmanli-Uyghur munasiwetler tetqiqatini qimmetlik matériyal bilen teminleydighanliqini bildürdi.

Emma u höjjetlerde, i'ane pulning qandaq yighilghanliqigha da'ir héchqandaq uchur yoq. Hamit göktürk ependining qarishiche, u pulni aka-uka musabaylar bashchiliqidiki qeshqer we ghuljiliq bir qanche Uyghur bay chiqarghan.

Hamit göktürk: “1‏-Balqan urushi bolghanda musabaylar türkiyege kelgen, 1913‏-yili. U chaghda osmanlilarning béshida étihat tereqqiy (yash türkler) partiyesi bar. Shular bilen körüshüp bularni edirnege apiridu. Edirneni balqan urushida yatlar bésiwélip türkiye qayturuwalghan. Shuni körsun, dep alayiten poyizgha olturghuzup apiridu. 1913‏-Yili ‛terjiman‚ deydighan bir gézit bar idi. Isma'il gaspirali chiqiridighan, shu gézitte men körgen u xetni, uningda bir qanche ademning ismi bar. Biz mushundaq türkiye balqanlarda urushqa kiriptu, dep angliduq. Barayli dések uzaq, shunga az bolsimu bir miqdar pulni silerge yolliduq, dep altun rubli ewetken. Men körgen u höjjette ikki neper musabayning ismi bar. Uningdin bashqa 8-10 bayning ismi bar” dédi.

Hamit göktürk ependi, Uyghur baylirining osmanligha yardem bérishidiki tüp sewebni ulardiki küchlük ümmetchilik qarishigha baghlaydu. Uning körsitishiche, u chaghlarda yaqupbeg aghdurulup, qeshqeriyede manju-xitay hakimiyiti turaqliship qalghan bolsimu, emma Uyghur munewwerliride osmanli sultanini xelipe, dep hörmet qilish ehwali dawamliship kelgen.

Hamit göktürk bu heqte mundaq dédi: “U zamanlarda türkiyediki padishah musulmanlarning diniy rehbiri, xelipisi idi. Qumulning qazisi, turpanning muptisi we qazisi 1906‏-yili kélip osmanli sultanigha erz sun'ghan. Ular ‛bizde xelipining olturghan daril hilafetke yeni xelipining paytextige kelmey turup qilghan hej sehih hej bolmaydu, dégen bir chüshenche bar‚ dep xelipige sherqiy türkistan heqqide doklat béridiken.

Uningdin kéyin biz padishahning ismini xutbide tilgha alimiz. Biz sherqiy türkistanda xutbe oqighanda chüshendürmey ötettuq, emma türkiyede buni türkche chüshendüridiken, buningdin kéyin bizmu türkiyeni ölge élip, özimizning tilimizda allaning emiri qur'anni kerimining terjimisini qilip bérimiz, dégenlikini men oqughan.”

1912-1913-Yilliridiki balqan urushi dewri osmanlining ajizlashqan dewri bolup, bu dewrde balqan we osmanli kontrolluqidiki bashqa zéminlarda kücheygen milletchilik herikiti ümmetchilik asasidiki osmanli dölitini tewrinip qoyghan mezgil idi. Bu ehwal osmanli munewwerlirini özige yéngi bir kimlik izdeshke mejburlaydu. 1908‏-Yili hakimiyetke chiqqan étihat tereqqiy (yash türkler) partiyesi küchlük turanchi siyasiy heriket idi.

Türkiye istratégiyelik chüshenchiler tetqiqat merkizining xitayshunas mutexessisi doktor erkin ekrem, ular textke chiqish bilen türkistanda turanchiliqni küchep tarqitishqa bashlighanliqini bildürdi.

Erkin ekrem: “Shu waqitta meyli ottura asiyadin bolsun, meyli rusiyedin bolsun, nurghun musulman türk bu urushqa qatnashqan. Öz waqtida bizning memlikettin istanbulgha oqushqa kelgenler bolghan. Mesilen, mes'ud sabiri bayquzi. Jeng bolghanda ular türkiyede idi. Éytishiche, u bizning memlikettin kélip qalghanlarni balqan terepke apirip weqelerni anglitarmish. Mes'ud ependi étihat tereqqining adimi.

Étihat tereqqiy 1908‏-yili hakimiyetni alghanda, bizning ishimiz yalghuzla musulmanlar emes, türkiy xelqlernimu özimizge tartip ularning dölet qurushigha yardem qilayli, dégen qararni alghan. Shuning bilen tataristandin tartip sherqiy türkistan'ghiche adem ewetken. Bizning weten'ge kelgen kamal ilqul shularning biri idi” deydu.

Emma erkin ekrem, turanchiliq herikitining meghlubiyetke uchrighanliqini bildürdi. Erkin ekrem, turanchiliq herikiti türkistan xelqining ortaq milliy kimlikke érishish herikiti idi, deydu.

Erkin ekrem: “Hun'gariyedin bashlan'ghan we tataristanda küchlen'gen turanchiliq herikiti mewjut idi. Turanchiliqni hem edebiyat jehettin, hem aqartish herikiti arqiliq singdürüshke tirishqan. Eyni chaghda zamaniwi kimlikke érishish üchün xelq özining türk ikenlikini bilishi lazim idi. Bu, qirghiz, qazaq, özbékler, bolupmu öz waqtida qazanda, sant pétérburgda oqughan qazaq, qirghizlarmu buni biletti. Shunga, 19‏-esirning axirlirida oqughan, zamaniwi kimlikni bilgen munewwerler türkistan ismi bilen chaghatay tilini ortaq til qilip, qurulghusi ulus dölitining millitini türk dep qoyup, pütün türkistanda omumiy bir dölet qurimiz, dep tirishqan. Emma shundaq bolsimu, yerlik hakimiyetler bu pikir bilen kélisheligen emes. Bir idiye bar, biraq emelge ashuralmighan.” dep körsetti.

I'ane pul 3 ke bölüp sélin'ghan. Birinchi qétim 7700 frank, 2-qétim 6235 frank, 3‏-qétim 10416 frank ewetilgen. Osmanli höjjitide qeyt qilishiche, i'ane pul rusiyening ruskiy ézyatiskiy bankisi arqiliq ewetilgen bolup, istanbuldiki “Iqdam” namliq bir gézitning mes'ul mudiri nurettin dégen kishining namigha sélin'ghan.