Qazaqistan we amérika qoshma shtatliri otturisidiki edebiy alaqiler kücheymekte

Qazaqistanda neshr qilin'ghan “Qazaq-amérika edebiy alaqiliri” namliq kitabning muqawisi

Qazaqistan Musteqilliq Alghandin Buyan Uning Bashqa Memliketler Bilen Bolghan Medeniy Alaqiliri Her Sahelerde Rawajlinishqa Bashlidi. Shu Jümlidin Qazaqistanning Köp Milletlik Edebiyatimu Özining Mawzusi, Zhaniri, Til Uslubliri, Shundaqla Dunya Edebiyati Bilen Baghlinishliri Jehettin Yéngi Yönilishlerde Köründi. Kéyinki Yillarda Qazaqistan We Amérika Qoshma Shtatliri Otturisidiki Edebiy Alaqilermu Kücheymekte.

Igilishimizche, 2000-yillardin kéyin köp milletlik qazaqistan edebiyatining ichki we tashqi jeryanliri heqqide ilmiy-tetqiqat ishliri keng qanat yéyip, bu jehette bir qatar emgekler yoruq körgen idi. Ene shu yönilishte alahide pa'aliyet körsitiwatqan ilmiy dergahlarning biri qazaqistan bilim we pen ministirliqi muxter ewézof namidiki edebiyat we sen'et institutidur.

Ötken yilliri institut xadimliri teripidin qazaq we rus tillirida “Qazaqistan xelqi edebiyati”, “Qazaqistan xelqining zamaniwi edebiyati”, “Hazirqi edebiyattiki omumi insaniy qedriyetler” namliq kolléktipliq monografiyeler neshr qilinip, ularda bashqa xelqler bilen bir qatarda qazaqistandiki Uyghur edebiyatimu tonushturulghan idi.

Kéyinki waqitlarda mezkur institut alimliri qazaqistan edebiyatining yiraq chet eller bilen bolghan edebiy baghlinishlirigha béghishlan'ghan ilmiy layihiler boyiche tetqiqat ishlirini yürgüzüp, netijide “21-Esir dunya edebiyat jeryani”, “Qazaq-amérika edebiy alaqiliri: hazirqi ehwali we kélechiki” we “Abay qonanbay ijadiyiti chet'el qarishida” namliq kitablarni neshr qildi.

Muxter ewézof namidiki edebiyat we sen'et institutining proféssori, filologiye penlirining doktori alimjan hemrayéfning éytishiche, institut xadimliri qazaqistan we amérika qoshma shtatliri edebiyatliri otturisidiki alaqilerge, bolupmu her xil tilliq edebiyatlar arisidiki munasiwetlerni yéqinlashturushta muhim rol oynawatqan terjime ijadiyitige alahide köngül bölmekte. Mushu yili institut kolléktipi teripidin neshr qilin'ghan “Qazaq-amérika edebiy alaqiliri: hazirqi ehwali we kélechiki” namliq monografiye shuning bir delilidur.

Alimjan hemrayéf qazaq edebiyati mejmu'elirining rus, koréye, in'gliz, gérman tillirida, qazaq klassik yazghuchiliri we zamaniwi sha'irlirining terjime eserlirining amérika, ruminiye, gérmaniye, koréye, rusiye, bélarusiye, türkiyege oxshash memliketlerde neshr qiliniwatqanliqini, shularning arisida qazaqistan we a q sh otturisidiki edebiy alaqilerge chong ehmiyet bériliwatqanliqini alahide tekitlidi.

Uning körsitishiche, “Qazaq-amérika edebiy alaqiliri: hazirqi ehwali we kélechiki” namliq emgek institut teripidin emelge ashurulghan “Yéqinqi dewrning qazaq-amérika edebiy alaqiliri” mawzusidiki ilmiy layihisi asasida yoruq körgen. Edebiyat we sen'et institutining mudiri, qazaqistan milliy penler akadémiyisining muxbir-ezasi welixan qalijanning bash muherrirlikide neshr qilin'ghan bu emgekte bügünki edebiy jeryanni tetqiq qilish arqiliq ikki edebiyat hemkarliqining asasiy yönilishliri yorutulghan. Tetqiqat sélishturma tehlil asasida élip bérilghan.

Alimjan hemrayéf a q sh we qazaqistan otturisidiki iqtisadiy alaqilerning qoyuq tereqqiy qilishi arqisida edebiy alaqilerningmu barghanséri yaxshiliniwatqanliqini otturigha qoydi.

U mundaq dédi: “Bu, elwette, musteqilliqining méwisi. Bu yéngi dewr özining yéngi mezmuni, yéngi shekli bilen körünüsh tapti. Bolupmu kéyinki waqitlarda kaliforniye shtatidiki uniwérsitétlar bilen alaqisi kücheydi. Amérikida deslepki qétim qazaqistan jumhuriyitining edebiyati resmiy in'gliz tiligha terjime qilinip, tonushturuldi. Bu layihe ghelibe qazan'ghandin kéyin ikkinchi mejmu'e neshr qilinip, amérikida tonushturuldi. Bu jeryanda qazaq xelqining ulugh sha'ir-yazghuchilirining eserliri terjime qilindi. Bizning institutning rehberliri resmiy amérikigha bérip, tonushturush murasimlirigha qatniship keldi.”

Alimjan hemrayéfning pikriche, köp milletlik qazaqistan edebiyatining ajralmas qismi bolup kéliwatqan Uyghur edebiyati wekillirimu öz eserlirini gérman, firansuz, türk, in'gliz we bashqimu tillargha terjime qilishqa chong ehmiyet bérishqa bashlighan.

Öz waqtida ziya semidi, hézmet abdullin, turghan toxtemof, iliya bextiya we bashqa shuninggha oxshash ataqliq sha'ir we yazghuchilarning eserliri asasiy jehettin rus, qazaq tillirigha terjime qilin'ghan bolsa, hazirqi Uyghur edibliridin exmetjan hashiri, gülbehrem xoshayéwa, patigül meqsetowa, dürnem meshürowa qatarliq sha'ir we yazghuchilarning eserliri rus, qazaq, türk, in'gliz tillirigha terjime qilinmaqta.

U, terjime ijadiyitining buningdin kéyinmu janlinidighanliqini, shuning arqiliq Uyghur edebiyatini dunyagha tonushturushning muhim ikenlikini alahide tekitlep, mundaq dédi: “Shexsen özümning qazaqistan edebiyatining in'gliz tilidiki terjimilirige a'it chong tetqiqatim élan qilindi. Köpligen alimlar qatarida méningmu emgikim shu yerdin orun aldi. Men buningdin nahayiti xushal boldum. Bu jeryanda Uyghur alimlirimu öz ish-pa'aliyitini janlandurushi kérek. Yaxshi, talantliq sha'ir-yazghuchilirimiz bar. Ularning eserlirini tonushturush heqiqetenmu muhim. Hemme ish özimizge baghliq.”

Alimjan hemrayéf shundaqla terjime ishlirigha dölet teripidin ajritiliwatqan xirajetning hem hökümet teripidin qiliniwatqan ghemxorluqning yéterlik ikenlikini, buning öz nöwitide her qandaq bir yazghuchini, alimni righbetlendüridighanliqini, shu jümlidin Uyghur ziyaliyliriningmu buningdin orunluq paydilinip kétishige ishinidighanliqini bildürdi.

Abilayxan namidiki qazaq xelq'ara munasiwetler we dunya tilliri uniwérsitétining dotsénti dilfuza roziyéwaning éytishiche, qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéfning yéqinda élan qilin'ghan “Kélechekke nishan: meniwi yéngilinish” namliq maqalisige muwapiq klassik yazghuchi we sha'irlirining eserlirini bashqa tillargha terjime qilish bügünki künde shekillen'gen dunya weziyitini yumshitishta, xelqlerni bir-birige yéqinlashturushta, öz'ara hemkarliqni kücheytishte muhim rol oynimaq.

U, qazaqistanda bedi'iy eserlerni terjime qilishning asta tereqqiy étiwatqanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Men öz tejribemde 2013-yili ilmiy rehbirim, yeni jenubiy karolina shtati ko'astal karolina uniwérsitétining proféssori anna oldfi'éld bilen iliya bextiya ijadiyiti heqqide chong maqale yazghan iduq. Biz uning bir-ikki shé'irini terjime qilip körduq. Bu ishni dawamlashturush biz üchün nahayiti zörür dep oylaymen. Shu rehbirimning özbékistanning tashkent dölet uniwérsitéti bilen ishi bar iken, on yaxshi klassik hékayini özbék tilidin in'gliz tiligha terjime qilip, uni amérikida neshrdin chiqarghan. Emdi u, Uyghur eserlirinimu shundaq qilsaq, dégen teklipni bergen idi. Amma bu ish téxi royapqa chiqmidi. Kélechekte hel bolidu, dep oylaymen. Bügünki künde bizde chet'el tili, shuning ichide in'gliz tili nahayiti téz tereqqiy qiliwatidu.”

Dilfuza roziyéwaning tekitlishiche, in'gliz tili qazaqistandiki barliq mekteplerde nölinchi siniptin bashlap bérilse, yashlarning uninggha bolghan intilishi téximu ösidu hem kélechekte ularning ichidin klassik hem zamaniwi yazghuchilarning eserlirini terjime qilghuchilarmu köpiyidu.

U özi rehberlik qiliwatqan in'gliz filologiyisi bölümidimu edebiy eserlerni terjime qilish boyiche köpligen ishlarning emelge éshiwatqanliqini, kélechektimu buninggha yenimu chong ehmiyet bérilidighanliqini bildürdi.