Ottura asiyadiki Uyghur kino sen'iti tarixidin (2)

Melumki, ottura asiya Uyghur kino sen'itining deslepki qalighichi dep tonulghan “Otluq yillar” bedi'iy filimining aptori körneklik dramatorg, rézhissor jamaldin roziyéf qazaqistanliq Uyghurlargha yaxshi tonush.

Uning ijadiyiti, bolupmu ötken esirning 80-yillirining otturiliridin bashlap Uyghurlargha yaxshi tonulghan “Alitagh” Uyghurche körsitishler programmisi hem hélimu Uyghurlar séghinishliq bilen kütidighan “Tebessum” hezil-külke kéchiliki bilen zich baghlan'ghan idi.

Sabiq “Alitagh” Uyghurche körsitishler programmisining bash muherriri, yazghuchi we sha'ir télman nuraxunofning éytishiche, Uyghur kino sen'iti ötken esirning 80-yilliridiki qazaqistan Uyghur medeniyitining eng arqida qalghan sahesi bolghan idi. 1984-Yili “Alitagh” Uyghurche körsitishler programmisi échilghandin kéyin hem bolupmu u yerdiki körsitishler waqti ötkendin kéyin, Uyghur tilida kino chüshürüsh, milliy kino sen'itini wujudqa keltürüsh mesilisi kün tertipige chiqqan. Mana shu chaghda j. Roziyéfning “Otluq yillar” filimining meydan'gha chiqishi peqet qazaqistanla emes, belki ottura asiya Uyghur medeniyet hayatidiki chong yéngiliq bolghan idi.

T. Nuraxunof mezkur filimning chong kinoxanilarda qoyulmighan bolsimu, her kimning imkaniyiti bolghan öydiki kök ékrandin her bir Uyghurning shu filimni körüp, chong xushalliqqa bölen'genlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Uningdin kéyin j. Roziyéf yene bir-ikki filimni ishlep chiqti. Qazaqistan musteqilliqqa érishkendin kéyin, kespiy emes rézhissorlar widé'ofilim chüshürüsh üchün emeliy ishlarni atqurup kördi. Lékin ularning hemmisi nishanigha yételmidi. “Yari” kino studiyisi, bahawdun amutoflar öz aldigha kinolarni chüshürüshke tiriship kördi, lékin köpchilikning diqqitige sazawer bolalmidi. Sewebi, birinchidin, kino keng pilanda chüshürülüsh üchün uninggha téxnikiliq shara'it yar bermidi, ikkinchidin, sénariye mu'elliplirining yazghan eserliri ajiz, rézhissorluq maharetmu yoq boldi, désekmu bolidu”.

T. Nuraxunofning qarishiche, jamalidin roziyéf bashlap bergen qazaqistandiki Uyghur kino sen'iti bir tutushup, öchüp qalghan.

Igilishimizche, 1935-yili Uyghur élining ghulja shehiride tughulup ösken, kéyin ürümchidiki chong aliy oqush ornining til-edebiyat fakultétida bilim alghan j. Roziyéf 1956-yili oqush sewebi bilen sowét ittipaqigha atlan'ghan yashlar qatarida özbékistan paytexti tashkenttiki ottura asiya uniwérsitétining filologiye fakultétigha oqushqa chüshidu. Amma shu chaghda xitayda shekillen'gen siyasiy weziyet tüpeyli oqughuchilarning barliqi, shu jümlidin j. Roziyéfmu öz éligha qayturulghan idi. Bashqilar qatarida “Ongchi”, “Sowétperes” dep eyiblen'gen u, netijide 1962-yili a'ilisi bilen qazaqistan'gha köchüp chiqishqa mejbur bolghan. U tashkenttiki oqushini tamamlap, qazaqistan'gha köchüp baridu hem öz pa'aliyitini abdulla rozibaqiyéf namidiki ottura mektepte, “Mektep” neshriyatida, “Alitagh” programmisida dawam qilidu. J. Roziyéf 2010-yili 75 yéshida almata shehiride alemdin ötti.

Jamalidin roziyéf edebiy ijadiyet bilen shughullinish jeryanida, uning deslepte shé'ir we hékayiliri, hejwiy we “Tang shamili” namliq powéstidin ibaret toplimi yoruq kördi. Kéyinki yillarda u dramatorgiye hem kinochiliq ijadiyiti bilen shughullinip, “Otluq yillar” filimi tamashibinlargha teqdim qilindi. Andin keyni-keynidin “Köchken yultuz”, “Teklimakan riwayiti”, “Teqdir tenisi” widé'ofilimlirini, “Jaza”, “Qayghuluq künler”, “Tonush kishiler”, “Qutluq qedemler” namliq drama eserlirini barliqqa keltürdi. J. Roziyéf ottura asiya we Uyghur élining minglighan tamashibinlirining söyümlük programmisigha aylan'ghan “Tebessum” hezil-külke programmisining aptori. Mezkur programma Uyghur tiyatirining sabiq mudiri murat exmediyéf we dramatorg ekrem exmetoflar bilen birlikte tüzülgen idi.

“Otluq yillar” filimi almata wilayitining Uyghur nahiyisige qarashliq aqtam yézisida chüshürülgen bolup, uning weqesi yettisuda sowét hakimiyitining ornitilishi hem yéza hayatini öz ichige alghan. “Alamet” filim ishlesh merkizining mudiri qelbinur roziyéwa buni eslep, mundaq dédi: “Altinchi sinipni püttürüp, yazliq tetilge chiqqan chaghlirim. Aqtam mehelliside Uyghur sen'etkarliri kélip, kino chüshüridiken dégen gep mehellimizge pur ketti. Heqiqetenmu köp ötmey bir aptobusta Uyghur kino sen'itining artisliri kélip, tarixiy “Otluq yillar” filimini chüshürüshke bashlidi. Mehellimiz tagh baghrigha jaylashqachqa, tagh tereptiki ghol, mehelle chétidiki dönglerde hem yan qoshnimizning kona tam öyide kino qehrimanlirini kaméragha tartqan chaghliri bizge bek qiziq bilinetti. Biz, kichik yigit-qizlar hewes bilen mariship, qariship kétettuq”.

Ötken esirning 90-yillirining bashlirida Uyghur kino sen'itining rawajlinishida Uyghur yazghuchiliri alahide rol oynighan idi. Shu waqittiki “Jazushi” neshriyatining Uyghur rédaksiyisining bashliqi, körneklik yazghuchi turghan toxtemof hem rédaksiye xadimi, yash sha'ir we yazghuchi télman nuraxunof shular jümlisidin bolup, ularning ishi t. Toxtemofning “Anining köz yéshi” namliq powéstigha shu namda sénariye yézish bilen bashlandi. Ziyaritimizni qobul qilghan qazaqistan yazghuchilar ittipaqining ezasi t. Nuraxunof qazaqistan téléwiziye komitétida shu waqitta bedi'iy kéngesh mewjut bolup, u yerde barliq eserlerning muhakimidin ötüshke tégishlik bolghanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Men u kéngeshke bedi'iy sénariyeni körsetmestin t. Toxtemofning yardimi bilen artislarni teyyarlidim. Ular Uyghur tiyatiridin boldi. Filimni bir sa'etlik waqit bilen chüshürduq. Elwette, uni teyyarlap élip kelgen chaghda qazaqistan téléwiziyisining bash mudiri bolup ishligen ta'usarof filimning qeyerde chüshürülgenlikini soridi. Filimdiki hemme heriketler peqet bir öyning ichidila boldi”.

T. Nuraxunofning éytishiche, t. Toxtemofning “Anining köz yéshi” namliq powésti öz waqtida kitabxanlarning qandaq könglidin chiqqan bolsa, shu namliq filimmu köpligen tamashibinlarda chong tesirat qaldurghan. U waqitlarda bashqimu filim ishligüchiler bolghan bolsimu, ularning filimlirining süpet derijisi töwen bolghan hemde tamashibinlarning qollap-quwwetlishige érishelmigen idi. T. Nuraxunof shundaqla heweskar rézhissorlar tiriship ishlep, bir qatar filimlarni keship qilghan bolsimu, emma ularning köp qismining téxnikiliq hem maddiy yardem bolmighanliqtin toxtap qalghanliqini, shuning sewebidin bir pütün Uyghur milliy kino sen'itining rawajlinip kételmigenlikini ilgiri sürdi.

Yazghuchi we zhurnalist awut mesimofning qarishiche, qazaqistanda Uyghur kino sen'iti rawaj tapalmighan bolup, bu sahede bezi shexsler pa'aliyet élip bériwatqan bolsimu, emma ularning filimlirida Uyghur xelqining ya tarixi, ya medeniyiti, ya örp-adetliri öz eksini tapmighan. U kino chüshürüshte orun alghan bezi kemchiliklerni körsitip, mundaq dédi: “Kino chüshürüsh ongay ish dep oyliduq. Uning mezmunigha, sehne körünüshige, artis tallashqa éreng qilmiduq. Hemme nerse pulgha baghliq bolghachqa nahayiti nachar kinolarni chiqirishqa bashliduq. Ariliqta tarixiy wetinimizdin filimlar tarqilishqa bashlidi. Yazghuchi mesümjan zulpiqarof, jamaldin roziyéflar mushu boshluqni toldurush üchün köp emgek qildi. Chimkentlik tijaretchi yarmuhemmet iskenderof öz xirajiti bilen kino chiqirishni qolgha aldi. Kino sen'iti némishqa rawaj tapmidi? buninggha héch tosalghu bolmidi. Peqet buninggha mes'uliyetsizlik bilen qariduq”.

A. Mesimofning pikriche, kino sen'itide asasiy diqqet sénariyege, weqe ornining durus tallap élinishigha, opératorgha, shundaqla rollarni ijra qilghuchi artislargha baghliq.

A. Mesimof rézhissor b. Amutof bilen “Sirliq sézim” namliq filimni chüshürgen idi. U öz sözide, her qandaq bir ish dölet teripidin qollap-quwwetlenmise, uning algha qarap mangmaydighanliqini ilgiri sürdi. U bu ishqa sheher, nahiye, oblast aliy kéngesh ezalirining, medeniyet merkezlirining arilashqini orunluq dep tekitlidi.