Qazaqistanliq Uyghurshunas alimlar ataqliq tarixchi dawut isiyéfning ilmiy tetqiqatliri heqqide toxtaldi

Ötken esirning bolupmu 70 - yilliridin 90 - yillarning otturlirighiche bolghan qisqa ariliqta qazaqistanda keng tonulghan Uyghur tarixchilirining biri dawut isiyéftur. U 1972 - yili meshhur sowét xitayshunas alimi lazar dumanning rehberlikide “Uyghurlarning milliy azadliq herikiti (1864 - 1878). Yettisher döliti we uning tashqi siyasiti” mawzusida namzadliq dissértatsiyisini utuqluq yaqilap chiqqan.

D. Isiyéf Uyghurlarning omumen qedimiy we yéqinqi dewirdiki tarixi, Uyghurlar étiqad qilghan dinlar, Uyghurlarning 19 - esirning ikkinchi yérimida élip barghan milliy azadliq herikiti heqqide birdek tetqiqat élip barghan tarixchilarning biri bolup, uning emgekliri köpligen alimlarda zor qiziqish hasil qilghan idi.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan süléyménof namidiki sherqshunasliq instituti Uyghurshunasliq merkizining bash ilmiy xadimi, tarixchi doktor ablehet kamalof ötken esirning 20 - yillirining bashliridin, yeni nezerghoja abdusémetofning almatada yoruq körgen “Ili taranchi türklirining tarixi” namliq tarixiy emgikidin bashlap yüz yilgha yéqin waqit mabeynide Uyghur éli we merkiziy asiyada Uyghur tarixchilirining chong bir guruppisining shekillen'genlikini, shularning biri d. Isiyéfning Uyghur tarix ilimini rawajlandurushtiki roligha toxtilip, mundaq dédi: “Dawut isiyéfning ilmiy menpe'etliri Uyghurlar tarixining her xil sahelirini öz ichige alidu. U yettisher Uyghur dölitining tarixi boyiche chong tetqiqat yazghan tunji alim bolup, bu kitab rus tilida 1981 - yili moskwada sherqshunasliq instituti teripidin neshr qilin'ghan idi. Sherqiy türkistanda musteqil döletlerning qurulushi ene shuningdin kéyin her xil memliketlerning alimlirining qiziqishini peyda qildi.

Shuni alahide tekitlesh kérekki, d. Isiyéfning töhpisi shuningda boldiki, u yettisher dölitining padishasi yaqupbekning kélip chiqishining qoqentliq bolghinigha qarimay, uning Uyghur memlikiti bolghanliqini delillidi. Alimning bu memliket heqqidiki tetqiqatliri rus arxip höjjetlirini analiz qilishqa we her xil tillardiki tarixiy edebiyatni öginishke asaslan'ghan idi. Emgekte yettisher döliti mesilisi boyiche xitay tarixchilirining köz qarashliri tenqid qilin'ghan, Uyghurlarning 19 - esirning axirliridiki milliy azadliq herikiti qarashturulghan, yettisher dölitining qurulushigha munasiwetlik mesililer öginilgen, shundaqla memliketning memuriy tüzülüshi we ijtima'iy, iqtisadiy qurulmisi tetqiq qilin'ghan hem uning tashqi siyasitining mahiyiti échip bérilgen. Ötken esirning 80 - yillirining otturlirida sowét ittipaqida bashlan'ghan özgertip qurush dewride d. Isiyéf bu kitabning Uyghurche nusxisini teyyarlap, uni 1990 - yili neshr qildi. Bu jehette aptor yettisher dölitini öginish mesilisige qoshumchilar kirgüzüp, uni ili sultanliqining tarixi bilen toluqlidi.”

A. Kamalofning éytishiche, d. Isiyéf 70 - yilliri shu waqittiki Uyghurshunasliq bölümide ishlewatqan mezgilide türkmenistan Uyghurlirining tarixini alahide qiziqish bilen öginip, 1976 - yili merüp memetof bilen birlikte “Beyremeli Uyghurlirining ötmüshi we bügüni” namliq kitabni yoruqqa chiqarghan idi. Mezkur kitab bügünki kün'giche türkmen Uyghurliri heqqidiki birdin - bir chong emgek bolup qalmaqta. A. Kamalof d. Isiyéfning kéyinki yilliri Uyghurlarning omumiy tarixigha muraji'et qilip, mesilen, sowét ittipaqi ghulash aldida, yeni 1991 - yili almata, moskwa we lénin'grad tarixchiliri bilen birlikte yézip chiqarghan “Uyghurlarning qisqiche tarixi” namliq emgek aptorlirining biri bolup, uningda d. Isiyéfning “Fé'odal memliketlerning qurulushi” namliq babini yazghanliqini otturigha qoydi.

A. Kamalof tashkent uniwérsitéti sherq fakultétining xitay bölümide oquwatqan peytide d. Isiyéfning ene shu yettisher döliti heqqidiki kitabi bilen tonushup, qattiq tesirlen'genlikini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Dawut aka ötken esirning 80 - we 1990 - yilliri ilimgha bir top yash Uyghur tarixchilirining kelgenlikini xushalliq bilen qarshi aldi. U waqitlarda, yeni Uyghurshunasliq instituti ishlewatqan peytte, heqiqetenmu yashlar üchün ongushluq shara'it yaritilip, peqet tarix we étnografiye sahesi boyichila bir qatar tarixchilar yétilip chiqti. Ulargha uzundin buyan ishlewatqan dawut isiyéf, gégél isqaqof, ruqiyem xojayéwa, munir yérzin, téxi yéngidinla pen namziti derijisini alghan galina baratowa, risalet kerimowa, ekrem eniwerof oxshash alimlarmu ustazliq qilishqa bashlidi. Biz, yashlar, u chaghlarda ene shularning qaniti astida üstün keypiyat we kélechekke zor ümidler bilen ishlettuq. Elwette, ming epsuski, hazir ularning köpchiliki arimizda yoq. Shundaq bolsimu, ular qaldurup ketken uluq miras da'im bizni yenila ümidlendüridu. Shu jümlidin dawut aka isiyéfning emgeklirimu bügünki künde öz mahiyitini yoqatmay, da'im bizning ilmiy tetqiqatlirimizda keng da'iride paydiliniliwatidu. Men dawut aka bilen Uyghur xelqining tarixi toghrisida sa'etlep qilghan söhbetlirimni pat - patla esleymen.”

A. Kamalofning pikriche, d. Isiyéf Uyghur mekteplirining 5 - , 8 - sinip oqughuchiliri üchün yézip qaldurghan “Uyghur tarixi” kitabida qedimiy dewirlerdin bashlap ta mongghul dewrigiche bolghan Uyghurlar we ular makanlighan yerlerning tarixi yorutulghan bolup, bu kitab qazaqistan Uyghur tarix ilimi boyiche chong muwappeqiyetke irishken. D. Isiyéf shundaqla Uyghurlar tarixi we medeniyitining her xil mesililirige muraji'et qilip, uning tetqiqatliri köpligen Uyghurshunasliq toplamlirida, ilmiy muhakime yighini matériyallirida we bashqilarda orun aldi. Kéyinki waqitlarda u, a. Kamalofning tekitlishiche, sherqiy türkistanda islam dinining tarqilish mesililiri boyiche shughullan'ghan bolsimu, bu tetqiqatlirini ayrim kitab qilip neshr qilishqa ülgürelmigen idi.

Ziyaritimizni qobul qilghan tatar xelqining perzendi, péshqedem Uyghurshunas tarixchi munir yérzin d. Isiyéfning öz tirishchanliqi bilen Uyghur xelqining tarixini öginishke bar küch - gheyritini salghanliqini, asasiy diqqitini öz xelqining azadliq, erkinlik üchün kürishini tetqiq qilishqa serip qilghanliqini tekitlep, mundaq dédi: “U bu ishlirini dawam qilip, Uyghurlarning döletchiliki boyiche ishlidi. Orxon - yénisey Uyghur döliti yimirilgendin kéyin, peyda bolghan Uyghur döletliri heqqide tetqiqat ishlirini élip bérishqa jiddiy kirishti. Shuning netijiside u, turpan Uyghur idiquti, genju Uyghur döliti we qaraxaniylar memlikiti tarixi boyichimu ishlidi we bir qanche eserlirini dunyagha keltürdi. D. Isiyéf salametliki yar bergen waqitta yenimu köpligen yéngiliqlarni wujutqa keltürüshi turghan gep idi. Uning yézip ketken tarixini öginish hazirqi ewladning wezipisi.”