Qazaqistan Uyghurliri özlirining ataqliq shexslirige yadikarliqlar ornatqan

Melumki, qazaqistandiki Uyghurlar memliket tereqqiyatining barliq sahelirige aktip ariliship kelgen hem özlirining munasip töhpisini qoshqan.

Buningdin tashqiri, tilini, milliy örp-adetlirini saqlap, medeniyitini, ma'aripini rawajlandurghan. Bu jehette Uyghurlar ötmüshte ötken tarixiy shexslirini yad étishni, azadliq, erkinlik üchün qurban bolghanlarni xatirileshni hergiz untumighan. Buninggha Uyghurlar zich olturaqlashqan yézilarda her yili dégüdek ötüwatqan murasimlar we bashqimu ishlar delil bolalaydu.

Yéqinda almuta wilayitining panfilof nahiyesige qarashliq yarkent shehiride klassik sha'ir, 19-esirning ayaghlirida Uyghur élining ili wilayitide yüz bergen milliy-azadliq herikitining aktip ishtirakchiliridin biri bilal nazim xatirisige ornitilghan yadikarliqqa 25 yil toldi. Mezkur yadikarliqni ene shu sha'ir nami bilen atilidighan mektepning oqughuchiliri öz himayisi astigha alghan.

Bilal nazim heykili qachan we kimler teripidin ornitildi?

Péshqedem zhurnalist abdukérim turdiyarofning éytishiche, 1881-yili ili wilayitidin yettisugha köchüp chiqqan Uyghurlarning bir qismi yarkent tewesidiki ösek wadisigha orunlashqan iken. Ular bilen bille sha'ir bilal nazimmu köchüp chiqqan. Bilal nazim yéngi yerlerni özleshtürüshke aktip arilashqan hem bu jehette öz ijadiyitini bir minutmu toxtatmighan. Emma sha'ir turmushning éghirchiliqidin hemde rohiy azabtin 1900 yili 75 yéshida alemdin ötüp, sheherning töwen qismidiki qebristanliqqa depne qilin'ghan abdukérim tudiyarof mundaq dédi: “Bu yerge wélibay, nizamidin axunumgha oxshash ataqliq zatlarning jesetliri depne qilinip, gümbezler ornitilghan idi. Sowét dewride ular weyran qilinidu. Ularning qebriliri yoqaydu. Kéyin köktalliq xosham qarining yardimi bilen ular tépilip, belgiler ornitilidu we etrapi qorshilidu. Qazaqistan musteqilliqqa ige bolghandin kéyin bilal nazim yashighan mehellide uninggha heykel ornitish mesilisi qarilidu. Buni pütkül yarkent ahalisi qollap-quwwetleydu. 1989-Yili teshkil qilin'ghan nahiyelik Uyghur medeniyet merkizi buning bilen biwasite shughullinidu.”

Abdukérim turdiyarofning éytishiche, shu yili yarkent shehiride ötken jumhuriyet da'irisidiki tunji medeniyet künliride bilal nazim ismi bilen atalghan kochini échish murasimi bolghan hem uningla yadikarliq ornitish mesilisi jiddiy qaralghan iken. U sözini dawam qilip, yene mundaq dédi: “Shu yighin'gha qatnashqa ‛öktebirning 40 yilliqi igiliki‚ ning re'isi nikolay golowatskiy sözge chiqip, Uyghurlarning teshebbusini qizghin qollap, bilal nazim fondigha 50 ming som aqcha béridu. U shundaqla heykel we kélechekte mektep sélishqa yer ajritip béridu. Golowatskiyning teshebbusini köpchilik qollaydu. Bu ishtin bashqa yurt ademlirimu, bashqa millet wekillirimu qalghini yoq. Shu yili fondqa 200 ming somgha yéqin aqcha chüshidu. Buninggha nahiye hakimi yene özining maddiy yardimini körsetti.”

Abdukérim tudiyarof heykel layihisini sizishqa tonulghan binakarlardin behrim ghilawdinofning, wahit rehmanofning yéqindin arilashqanliqini, heykelni yasitish ishlirigha shu waqittiki jumhuriyetlik Uyghur medeniyet merkizining re'isi, akadémik ghojexmet sedwaqasof we bashqilarning salmaqliq töhpe qoshqanliqini tekitlidi. Heykel qarighanda shehiride yasitilip, 1992-yili yarkent shehiride ornitilghan. 1993-Yili 31-awghustta uni échish murasimi bolup ötken. Abdukérim tudiyarof yene heykelni échish murasimining yéngi mektep binasini échish murasimigha ulashqanliqini, bu murasimgha Uyghurning ataqliq shexslirining qatnashqanliqini otturigha qoydi.

Turan uniwérsitétining proféssori, doktor ablet kamalofning pikriche, qazaqistanda sowét dewride we qazaqistan musteqilliq alghandin kéyin köpligen ataqliq Uyghur shexslirige yadikarliqlar ornitilghan iken. U mundaq dédi: “Uyghurlar ichidin chiqqan tarixiy shexslerge ornitilghan yadikarliqlar heqqide uzun sözleshke bolidu. Mundaq shexslerning ichide dölet we jama'et erbabliri, milliy-azadliq heriket qatnashquchiliri, alimlar, yazghuchilar, emgek qehrimanliri, igilik rehberliri we bashqimu her sahening ademliri bar. Méning bilishimche, bu yadikarliqlarning beziliri sowét dewride ornitilghan. Mesilen, Uyghur xelqining qehrimani, üch wilayet azadliq herikitining aktip ishtirakchiliridin biri ghéni baturning heykili ghulja yoligha, yeni uning qazaqistanda turushluq yurti emgekchiqazaq nahiyesining jana turmis mehellisige orunlashqan. Bu yolda ötken her bir kishining uni ochuq körüshi mumkin. Bezide toy qiliwatqan yashlar ene shu yadikarliqqa kélip, uninggha tezim qilip, güller qoyushni en'enige aylandurghan. Buningdin tashqiri ataqliq yazghuchi, özining köpligen eserliride Uyghur xelqining tarixini teswirligen hézmet abdullinning we tonulghan sha'ir we alim, pütkül Uyghurning tewretken “Turnilar” dégen naxshining tékistini yazghan mehmud abduraxmanofning heykili yene shu ghulja yolida jaylashqan.”

Ablet kamalof yene Uyghur nahiyesining chong aqsu yézisida inqilabchi sha'ir lutpulla mutellipning, Uyghurshunas alim, akadémik ghojexmet sedwaqasofning heykellirini uchritishqa bolidighanliqini, ghojexmet sedwaqasof heykilining shuning nami bilen atilidighan ottura mektep aldigha ornitilghanliqini bildürdi. Uning éytishiche mundaq yadikarliqlar dölet erbabliri abdulla rozibaqiyéf, isma'il tayirof we bashqilarghimu ornitilghan iken.

Ablet kamalof yene mundaq dédi: “Yene bir éytip kétidighan nerse, Uyghurlarning béshidin ötken weqeler, mesilen, 1918-yili yettisu Uyghurlirining béshigha kelgen ‛atu‚ qanliq paji'esige béghishlap bir nechche yadikarliqlar ornitilghan idi. Tarixtin melumki, bu yili Uyghurlar sowét hakimiyitige qarshi chiqti dégenni bahane qilip, qoralliq qizil eskerler Uyghurlar olturaqlashqan köpligen yézilarni weyran qilip, ahalisini rehimsiz qirghan. Eng qattiq qirghin qilin'ghan tashtiqara, lawar, qoram, chong aqsu oxshash yézilarda yadikarliqlar ornitildi. Bu yili ene shu paji'ening 100 yilliqi xatirilendi. Bu yadikarliqlar, elwette, öz waqtida hökümetning qollap-quwwetlishi bilen ornitilghan idi. Ularni rémont qilish, etrapini awatlashturush ishliri pat-pat bolup turidu. Her yili u yerlerde xatirilesh pa'aliyetliri ötüp turidu.”

Ablet kamalofning pikriche, mundaq yadikarliqlarning ornitilishining bolupmu yashlar üchün ehmiyiti nahayiti zor iken. Yashlar buning arqiliq öz xelqining, tughulghan yurtining, wetinining tarixini öginishke, ulugh perzentlirini da'im hörmetleshke intilidiken. Hazir qazaqistandiki Uyghur tilliq mekteplerde mundaq mesililerge chong ehmiyet bérilmektiken.