Қазақистан уйғур язғучилириниң әсәрлиридики асасий мавзу немини көздә тутқан?

Қазақистандики атақлиқ әдиб, профессор мәхмут абдурахманоф.

Бир әсирлик тарихқа игә қазақистан уйғур әдәбияти өз өтмүшидә бир нәччә басқучларни бесип өткән болуп, һәр бир басқуч өзигә хас тәрәққият алаһидиликлиригә игә.

Қазақистан уйғур әдәбияти тарихи бойичә әмгәкләрдин мәлум болушичә, өткән әсирниң 20-йиллиридин та 50-йилларниң ахирлириғичә уйғур әдәбиятида көпинчә 1917-йилқи өктәбир бурулушини, партийә вә совет қурулушини күйләш, шуниң билән бир қатарда уйғурларниң турмуш тирикчиликини, совет-герман уруши һәм уруш йиллиридики арқа сәпни тәсвирләш асасий мавзулар болған иди. Мәхмут абдурахманоф, қурбан тохтәмоф, патигүл сабитова охшаш әдәбиятшунас тәтқиқатчилар өз әмгәклиридә уйғур хәлқиниң өтмүшиниң, турмуш тирикчиликиниң, у қурған дөләтләр һәм уларниң тәқдириниң, азадлиқ, мустәқиллиқ үчүн йүргүзгән күришиниң даим язғучиларниң диққәт мәркизидә болуп кәлгәнликини тәкитлигән. Бу җәһәттә нәзәрғоҗа абдусемәтоф, турди һәсән, зия сәмәди, һезмәт абдуллин, долқун ясин, турған тохтәмоф қатарлиқ атақлиқ әдибләр бай мирас қалдуруп кәткән болуп, бу һазирқи уйғур шаир, язғучилири үчүн чоң үлгә болмақта.

Мустәқиллиқ, вәтән мавзуси немә үчүн қазақистан уйғур язғучилирини қизиқтуриду? бу мавзуға мураҗиәт қилиш қачан башланған? һазир бу мавзу астида уйғур язғучилири немини чүшиниду?
Атақлиқ шаир абдуғопур қутлуқофниң пикричә, 1991-йили совет иттипақи гумран болуп, оттура асия хәлқлири әркинликкә еришип, мустәқил мәмликәтлирини қурғанда уйғур хәлқиму уларниң хушаллиқиға ортақ болған иди. У буни әсләп, мундақ деди: “шу вақитта хушал болуп, бөкүмни асманға атқиним һелиму ядимда. Қериндаш қазақ хәлқи орусниң төмүр тирниқидин қутулди, әмди нөвәт уйғурғиму кәлди. Әмди буларму қарап турмайду, дәп хушал болған идим. Мана бүгүнки күндә қазақ хәлқи мустәқиллиқиниң 25 йиллиқини тойлиди. Бизму мустәқиллиқниң немиликини көрүп, көзимиз пишип қалди. Лекин мустәқиллиқ уйғурларға несип болмиғачқа, униң азабиму бизни қийнап келиватиду.”

А. Қутлуқоф мустәқиллиқниң һәр бир хәлққә, һәр бир инсанға су, һава вә нандәк зөрүр икәнликини, уйғурларниңму өз вәтинигә игә болуш арзусиниң барлиқини, вәтәндин айрилишниң қанчилик мүшкүл икәнликини ейтип, йәнә мундақ деди: “мән ана вәтәндин айрилип кәткәнгә йерим әсирдин ешип кәтсиму, шу вәтәнниң азадлиқиниң ғемини қилип, шуниң койида йүрүватимән. Адәм дегән ата-анидин айрилса, бир нәччә күн йиғлайдикән, вәтәндин айрилса, бир өмүр йиғлап қалидикән. Қазақ, өзбек, қирғиз, таҗик, түркмән хәлқлири азад болуп, бир уйғур қеливатимиз.”

А. Қутлуқоф шундақла уйғурларниң узун тарихқа вә бай мәдәнийәткә игә икәнликини дәлилләш мәқситидә язғучиларниң оғузхан, идиқут ханлиқи, аманнисахан, ипархан, нузугум вә башқилар һәққидә романлар, дастанлар, драмилар йезиватқанлиқини, уйғур әдәбиятида мустәқиллиқ мавзусиниң үзүлүп қалмиғанлиқини, қазақистандики мустәқиллиқниң шарапитидин әркин иҗад қилиш имканийитигә игә болуватқанлиқини оттуриға қойди.

Алмата вилайитиниң яркәнт шәһиридә истиқамәт қиливатқан шаир нурәхмәт әхмәтоф уйғурларниң әсирләр бойи қериндашлиқ сезимлири шәкиллинип мустәһкәмләнгән қазақ хәлқи билән инақ яшап келиватқанлиқини, бу йили қазақ хәлқи атап өткән мустәқиллиқниң 25 йиллиқиниң уйғурлар үчүнму чоң байрам болуп һесаблинидиғанлиқини илгири сүрүп, мундақ деди: “қазақ хәлқиниң мустәқиллиқини мәлум дәриҗидә бизниң мустәқиллиқ дәп чүшәнгинимиз һәқиқәткә йеқин. Немә үчүн? мәсилән, қазақистан җумһурийитидә биз үчүн һәммә шараитлар яритилған, десәк хаталашмаймиз. Вәтәнниң сиртидики шаир-язғучилиримизниң зор көпчилики мушу қазақистан диярида яшап, иҗад әтмәктә. Уларниң һәр йили онлиған йеңи әсәрлири чиқип, китабханлар билән йүз көрүшүватиду. Шундақ шараитта биз шулардин орунлуқ пайдилиниватимизму дегән соал әтрапида ойлинишимиз керәк. Мәсилән, қазақистанда ана тилида атмиштин ошуқ таза вә арилаш мәктәплиримиз бар. Бирақ уларда оқуватқан балиларниң сани йил санап азийиватиду. Демәк биз яритиливатқан шараиттин толуқ пайдиланмайватимиз. Өзимизгә, миллитимизгә болған җавабкарлиқ бәзидә һалсириған пәйтләрму учришиду.”

Н. Әхмәтоф һазирқи күндә яшларниң өз ана тилида сөзлимәслик, әҗдадларниң өрп-адәт, рәсим-қаидилиригә варислиқ қилишиниң көңүлдикидәк болмайватқан пәйтләрниңму барлиқини, буниң үчүн әйибни милләт өзидин издәш лазимлиқини билдүрди. У мустәқиллиқниң қазақистандики һәр бир уйғур үчүн мәниси чоңқур чүшәнчә икәнликини, қазақистан тәрәққиятиға қошқан үлүшниң уйғур миллитиниң келәчики үчүн қошқан төһпә болуп һесаблинидиғанлиқини көрсәтти.

Абай намидики қазақ миллий педагогика университетиниң оқутқучиси, әдәбиятшунас алимә гүлнарә авутованиң қаришичә, совет дәвридиму уйғур язғучилири совет әдәбиятидики әнәниви мавзуларға мураҗиәт қилиш билән бир қатарда тарихий вәтән, униң азадлиқи, мустәқиллиқи мавзуси һечқачан күн тәртипидин чүшмигән. Бу мавзуни чоңқур вә һәр тәрәплимә йорутқан зия сәмәди, һезмәт абдуллин, долқун ясин, мәхмут абдурахманоф охшаш язғучилар сепи һазир наһайити азлап кәткән болуп, бүгүнки язғучиларниң йезиш услубини, талантини улар билән селиштуруш мумкин әмәс. Шундақтиму һазирқи күндә бу чүшәнчиләр қазақистанлиқ уйғур язғучилири үчүн чоң әһмийәткә игә ғайиләрниң бири болуп қалмақта. Һәр қандақ хәлқ өзиниң һаятини, әвладлириниң келәчикини униңсиз тәсәввур қилалмиғачқа, улар шу хәлққә тән әдәбиятта даим өз әксини тапмақта.

Г. Авутова өткән әсирниң башлириди яшиған нәзәрғоҗа абдусемәтоф, абдулһәй муһәммәдий охшаш талантлиқ әдибләрниң иҗадийитидә бу мавзуниң чоңқур из тартип үлгүргәнликини һәм буниң сәвәбини чүшәндүрүп, мундақ деди: “бу йәрдә 19-әсирниң иккинчи йеримида уйғурларниң тарихий вәтинидә, йәни шәрқий түркистанда йүз бәргән миллий азадлиқ һәрикәтләрниң һәм шуларниң арқисида мәйданға кәлгән уйғур дөләтлириниң тәсири болғанлиқиниму әстин чиқармаслиқ керәк. 20-Әсирниң 20-30-йиллири иҗад қилған нур исрайилоф, турди һәсән, һезим искәндәроф охшаш көплигән әдиблиримизму идеологийилик чәклимилиригә қаримай, бу мавзуға мураҗиәт қилип турди. Шу әсирниң иккинчи йеримидин кейин, йәни болупму 50-60-йиллири тарихий вәтинимиздин бир түркүм талантлиқ язғучиларниң қазақистан дияриға көчүп чиқиши билән тарихий вәтән, мустәқиллиқ мавзуси язғучиларни, китабханларни әң көп қизиқтуридиған мавзуға айланди десәк хаталашмаймән. Өткән әсирниң 90-йиллиридин, йәни қериндаш қазақ, қирғиз, өзбек хәлқлириниң мустәқил мәмликәтлиригә игә болушидин тартип язғучилиримизниңму бу мавзуға болған диққити йәниму ашти вә у уйғур әдәбиятида йеңи мәзмунда, йеңи йөнилиштә тәсвирлинишкә башлиди. Һазир улар арисида бу мавзуға мураҗиәт қилмиған кишини тепиш тәс болса керәк. Шуңа әдәбиятимиздики бу мавзу тәтқиқатчиларниңму нәзиридин чәттә қалмайду, дәп ойлаймән.”

Г. Авутованиң тәкитлишичә, бүгүнки қазақистанлиқ уйғур язғучилири иҗадида ана тилини, миллий өрп-адәтләрни сақлаш һәм тәрғиб қилиш, уйғурларниң өтмүшини, тарихий шәхсләрниң образлирини яритиш һәм уларни яшларға үлгә қилип көрситиш вә башқиму миллийлик бояқлири көпрәк орунни игилимәктә. У шундақла йетилип чиқиватқан яш язғучилар иҗадидиму болупму мустәқиллиқ, азадлиқ, вәтән мавзулириниң алаһидә орун игиләйдиғанлиқини оттуриға қойди.

Г. Авутованиң ейтишичә, мустәқиллиқ, вәтәнпәрвәрлик мавзуси қазақ әдәбиятидиму баш мавзуларниң биригә айлинип, бу җәһәттә көплигән әсәрләр мәйданға кәлди. Қазақ язғучилири мустәқиллиқтин кейин болупму илгири, йәни совет дәвридә қол йәткүзәлмигән мәқсәт-муддиаларниң бири, қазақ дөләтчилики тарихини, қазақ хәлқиниң миллий азадлиқ һәрикитини һәққаний йорутуш һәм униң қәһриман образлирини яритиш йөнилишлиридиму чоң утуқларға йәтти. Бу, әлвәттә, уйғур әдәбиятиғиму өз тәсирини йәткүзди. Қазақ вә уйғур әдәбияти оттурисидики өз-ара бағлинишлар, уларниң мавзу һәм услуб җәһәттин охшашлиқи һәққидә кейинки вақитларда нәшр қилинған м. Әвезоф намидики әдәбият вә сәнәт институти хадимлириниң тәтқиқатлири гуваһлиқ қилиду.