Qedimiy Uyghur yazma esiri irq bitik ezerbeyjanda neshr qilindi

Qedimiy Uyghur yazma eserliridin biri bolghan Irq bitik runik yéziqiDa yézilghan bir palname bolup, hazirghiche tépilghan yazma eserler arisida bir qeder mukemmel we toluq saqlan'ghini bolup hésablinidu.

Qedimiy Uyghur tilini tetqiq qilishtiki qimmetlik enggüshter bolghan bu eser Uyghurlarning yéziqchiliq medeniyitining parlaq dewirining yadikaridur. Yéqinda irq bitik namliq bu eser ezerbeyjandiki bir qisim yash tetqiqatchilar teripidin terjime qilinip, ezerbeyjanda neshr qilin'ghan bolup, biz bu munasiwet bilen kitabni neshr qilghuchilardin biri bolghan gökbey uluch ependini ziyaret qilduq.

Sabiq sowét ittipaqi parchilinip, ottura asiyadiki türkiy milletler musteqilliqigha érishkendin kéyin, bu döletlerde öz kimlikini izdesh, türkiy milletlerning ortaq tarixigha bolghan qiziqish hessilep ashti. Bu sewebtin bu jumhuriyetlerde ana tilgha terjime qilin'ghan tarixiy kitablar we oqush matériyalliri kemchil bolushtek boshluqni toldurush üchün, kéyinki yillarda türkiy milletlerning ortaq qimmiti bolghan eserler köplep terjime qilindi. Bu matériyallar oxshash waqitta yene barliq türkiy milletler arisidiki öz-ara chüshinish, qérindashliq béghini küchlendürüsh üchünmu xizmet qildi. Mana bular arisida Uyghurlarning qedimiy eserlirimu türlük tillargha terjime qilinip, bu ellerdiki oqurmenler bilen yüz körüshüshti we yüz körüshüsh dawam qilmaqta. Ezerbeyjandiki tetqiqatchilarning küch chiqirishi bilen ilgiri Uyghur alimi mehmut qeshqirining dangliq esiri türkiy tillar diwani ezerichige terjime qilinip, 2006-yili tunji qétim ezerbeyjanda neshr qilinip, bu jehettiki chong bir boshluq toldurulghan idi. Yéqinda, ezerbeyjandiki bir qisim yash til tetqiqatchiliri birliship, qedimiy Uyghur yéziqida yézilghan “Irq bitik” ni terjime qilip, neshr qildurghan. Biz bu kitabni terjime qilip neshrge teyyarlighan tetqiqatchilardin biri bolghan gökbey uluch ependige téléfon qilghinimizda, u nahayiti xushalliq bilen bizning ziyaritimizni qobul qilip, bizge bu kitabni ezerbeyjanda neshr qildurushtiki meqsiti üstide toxtilip ötti. Yash tetqiqatchi gökbey uluch türkiyelik til tetqiqatchisi bolup, uning türkiyede bir qanche parche romanimu élan qilin'ghan.

Gökbey uluch ependining éytishiche, ular bu kitabni ezerbeyjanchigha terjime qilish üchün aldi bilen kitabning en'gliyediki moziyida saqliniwatqan nusxisi we shundaqla türkiyede proféssor talat békin teripidin neshr qilin'ghan türkche nusxisidin paydilinip turup ishlen'gen bolup, uningda irq bitikte yer alghan 65 palning her biri we ularning ezerbeyjanche terjimisi ayrim-ayrim betke orunlashturulghan. Buningdin sirt, irq bitiktiki 2 parche xulase sözimu eynen terjime qilinip bérilgen.

Gökbey uluch ependi qedimiy Uyghur yéziqida yézilghan bu kitabning ezerbeyjanchigha terjime qilip neshr qilishtiki muddi'asi heqqide toxtilip: “Biz bir yildin buyan ezerbeyjanning baku shehiride köktürkche kurslirini échip kéliwatimiz. Hazirghiche 3 qétim échilghan bu kurslarda oqughuchilirimizgha köktürk tarixini, tilini chüshendürduq. Oqughuchilirimiz köktürk yéziqida téximu köp melumatqa érishishni arzu qildi, shunga biz bu heqtiki matériyal teyyarlashning zörürlükini hés qilduq.

Gökbey ependining éytishiche, ular köktürk yéziqida yézilghan qaysi eserni ezerichige terjime qilishni oyliship, bir qanche eserler üstide oylan'ghan we axiri irq bitikni terjime qilishni qarar qilghan bolup, u irq bétikni tallishining sewebini mundaq dep chüshendürdi:
Irq bitikni tallishimizdiki seweb shu, irq bitik pütün türkiy xelqlerge ortaq bolghan köktürk yéziqi bilen qeghezge yézilghan we bizgiche yétip kelgen kitab. Qeghezge yézilghan we heqiqiy bir kitab nusxisida bolghan bashqa bir kitab yoq. Uning üstige irq bitik ezerbayjanda élan qilin'ghan ilmiy maqalilerde tilgha élin'ghan bolsimu, emma u kitab qilip neshr qilinmighan. Shunga biz hem özimiz bu kitabni öginish, hem ezerbeyjandiki bu boshluqni toldurush üchün irq bitikni terjime qilishni qarar qilduq.

Gökbey uluchbey söhbitimiz dawamida, özining we irq bitikni terjime qilghan bashqa hemrahlirining bundin kéyinmu qedimiy Uyghur eserliri üstide tetqiqat élip bérish oyi barliqini, mesilen, altun yaruq we bolupmu turpandin tépilghan qedimiy qol yazma eserlerge alahide qiziqidighanliqini éytti. Turpanda tépilghan qolyazma eserlerning nurghun qismi hazir gérmaniyede saqlinip yatqan bolup, ularning nahayiti az bir qismila hazirqi tilgha terjime qilin'ghan we bu eserlerning 80 pirsenti yenila tetqiq we terjime qilinishni kütüp yatmaqta. Uluch bay bu xizmetni türkiy milletlerning özliri qilishqa tégishlik xizmet ikenlikini, shunga bu yazmilarni tetqiq qilish we uni hem ezeriche hem bashqa türkiy tillargha terjime qilishni qarar qilghanliqini bildürdi.

Biz uluch beyning bu sözini anglighandin kéyin, bu xil tetqiqatlargha ezerbeyjan dölitidin yaki bashqa organlardin birer yardem bérilgen-bérilmigenlikini soriduq. U özlirining bu tetqiqat-terjime guruppisining téxi yéngi qurulghanliqini, ishlewatqanlarning pütünley xalisane xizmet qiliwatqan kishiler ikenlikini éytti. Biz uluch beydin silerni xalisane halda türklerning ortaq medeniyetliri we jümlidin Uyghur tarixi üstide xizmet qilishinglargha türtke boluwatqan néme dep sorighinimizda, u bizge jawab bérip: “Men özüm türkiye wetendishi, terjime qilghan esirimiz irq bitik bolsa Uyghurlarning esiri. Kitab bolsa ezerbeyjanda neshr qilindi. Biz bu kitab arqiliq 3 türkiy millet qérindashlirini bir arigha jem qilduq. Buning kishige béridighan xushalliqini sizge teswirlep bérelmeymen. Bizni xizmetke ündewatqan mana bu” dep jawab berdi.

U yene, özining hazir ezerbeyjanche öginish üchün ezerbeyjanda turuwatqanliqini, künlerning biride Uyghur tilini pishshiqlash üchün Uyghur élige bérish xiyalining barliqini we buni tolimu arzu qilidighanliqini bildürdi. Bizmu gökbey ependining arzusining emelge éshishigha we bundin kéyinki xizmetlirige utuq tilesh bilen birge, bügünki irq bitik heqqidiki söhbitimizni ayaghlashturduq.