“Forbés” zhurnili: “Xitay putbolchiliqi Uyghur cholpanlirigha teyyar emes!”

Xitaylardiki Uyghurlargha qaritilghan milliy kemsitish siyasetlirining tenterbiye sahesidimu öz ipadisini tépiwatqanliqi izchil muhakime nuqtiliridin bolup kelgen idi. Amérikidiki dangliq metbu'atlardin bolghan “Forbés” zhurnilida bügün élan qilin'ghan mexsus témidiki maqalide putbol chong döletliridin biri bolushni chüshewatqan xitaylarning putbol talanti bolghan Uyghur yashlirini xelq'arada top tépish pursetliridin yeklep kéliwatqanliqi hemde buninggha alaqidar mesililer muhakime qilin'ghan. Putbol sahesi bilen tonushluq bir qisim kishiler bu mesililer heqqide öz qarashlirini otturigha qoydi.

Yillardin buyan “Putbol xitayda ijad bolghan” dep maxtinip kéliwatqan xitay hökümiti putbol saheside zor bir netijini qolgha keltürüsh üchün ghayet zor maddiy we meniwi küch serp qilip kéliwatqan bolsimu, bu jehette birer közge chéliqarliq netije wujudqa kelmidi. Buning bilen gherb dunyasidiki bezi metbu'atlarda “Ejeba bir yérim milyard nopustin top tepkidek 11 adem chiqmamdu?” dégendek hejwi yazmilar yer aldi.

Amérikidiki oqurmenliri eng köp bolghan zhurnallarning biri bolghan “Forbés” zhurnilining 25-öktebir sanigha bésilghan “Xitay putbolchiliqi Uyghur cholpanlirigha teyyar emes!” serlewhilik maqalide xitay putbolchiliqining xitaydiki putbol heweskarlirining sani ashqandek, éshishqa ige bolalmighanliqi, emma bu jehettiki yétishsizlikni toldurush éhtimalliqi bolghan Uyghur yashlirigha purset bérilmeywatqanliqi nuqtiliq muhakime qilinidu.

Maqalide körsitilishiche, xitayning bayliqqa tinip ketken sherq qismida emes, belki sükütke tolghan gherb qismining kochilirida putbol oyunining ötmüshtiki daghdughisini hés qilishqa bolidiken. Emma bu jaylarda putbol herikiti herqachan ongayla milliy kimlik we bashqa nazuk mesililerge chétilip qaldiken.

Derweqe, xitay xelqi emdiletin tashqi dunya bilen uchriship hazirqi zaman putbol herikitidin heyranu-hes bolup yürgen waqitlarda, yeni 1920-yillardila atushtiki Uyghur déhqanliri qeshqerdiki en'gliye konsulxanisi we shiwétsiye missiyonérliq (din tarqitish) ornining xizmetchiliri bilen putbol musabiqisige chüshken idi. Amérikidiki Uyghur insan heqliri qurulushi teshkilatining xadimliridin xénriy shajawiski mushu nuqtidin bashlap izdinip, putbol herikitining Uyghur milletchilikining jush urushidiki bir kichik détal ikenlikini tekitleydu. U ilgiri mushu heqte mexsus zor hejimlik bir parche maqale yazghan bolup, bu heqte söz bolghanda mundaq deydu: “Qeshqerde turuwatqan künlirimde shu yerdiki Uyghur dostlirim 20-esirning bashlirida qeshqerdiki en'gliye konsulxanisi xadimliri bilen atushtiki Uyghur déhqanlirining putbol musabiqisi qilghanliqini sözlep bergen idi. Anglishimche, shu waqitta atush déhqanliri britaniyedin kelgen elchixana xadimlirini 2:0 netije bilen yéngiwalghan iken. Uyghur dostlirim shu weqeni pat-pat tilgha élip özlirining shu qétimqi ghelibe üchün qanchilik pexirlinidighanliqini éytatti. Ular bu ishlargha xéli köp chaqchaqlarnimu arilashturup qoyatti, elwette. Lékin buningdiki bir muhim nuqta shu idiki, uningda Uyghurlarning milliy kimlik qarishi melum derijide eks etken idi. Bu hal bashqa sahelerdimu oxshash bolmighan derijide eks étetti: yerliktin chiqqan bezi shexsler da'im tenterbiye yaki sen'et türliride dangliq shexslerdin bolup qalatti. Uyghurlar bolsa bu haldin bekmu pexir hés qilatti.”

Xitay hazir dunyadiki nopusi eng köp memliket bolsimu, shunche köp nopusqa ige xitay millitidin dunyawi sewiyidiki bir putbol komandisining shekillinelmesliki heqqide xitayning özidimu munazire we qizghin muhakimilerning boluwatqanliqi melum. Buningdiki sewebler heqqide söz bolghanda hazir amérikada yashawatqan sabiq Uyghur putbolchilardin jür'et ependi buningda hemkarliq rohi, ozuqluq usuli we qehrimanliq jasariti qatarliq amillarning bir gewdige aylinishi bekmu muhim ikenlikini tekitleydu.

“Forbés” zhurnilidiki maqalide körsitilishiche, Uyghur ösmürlirining putbol talanti xitayda barghanséri köp kishilerning diqqitini tartmaqta iken. Bolupmu ürümchi sheherlik 5-ottura mektep komandisi yillardin buyan eng yaxshi komandilarning biri bolup kéliwétiptu. Mezkur komanda yéngi qurulghan mezgilde, yeni 2012- yili memliketlik yashlar putbol musabiqiside chémpiyon bolghan bolsimu, 2015-yili musabiqige qatnishishtin toxtighan. Nöwette “Xitaydiki eng namrat rayonlar” ning biri dep qariliwatqan Uyghurlar diyaridin yétiship chiqqan bir qisim talantliq Uyghur putbolchiliri ichkiri ölkilerdiki shangxey, gu'angju, béyjing qatarliq jaylarning top komandilirida eng yaxshi topchilardin bolup qalmaqta iken. Ulardin eng dangliqi nöwette xitayning döletlik putbol komandisigha tallan'ghan 26yashliq Uyghur putbolchi mirexmetjan muzepper iken. Emma köpligen Uyghur putbolchilirigha pursetning kelmiki tolimu qiyin'gha chüshmekte iken.

Xitaydiki Uyghur putbolchiliqi néme üchün mushundaq bir tereplime yekleshlerge duch kélidighanliqi heqqide söz bolghanda xénri shajawiski ürümchidiki putbol musabiqilirige yashlarning köp yighilidighanliqini, bir qétimliq putbol musabiqisige 50 ming Uyghurning tamashibin bolup kelgenlikini tilgha alidu. Xénri ependi tilgha alghan shu qétimliq musabiqige minglighan Uyghur yashlirining kök renglik maykilarni kiyip barghanliqi hemde ürümchidiki hökümet da'irilirining buningdin bekmu endishige chüshkenliki heqqide shu waqitlardila torlarda herxil yazmilar otturigha chiqqan idi. Xénri ependi bu xildiki yighilishning eng muhim bir alahidiliki uningda Uyghur milliy kimlikining kolléktip heriket sheklide bir qétim namayan bolidighanliqini tekitleydu. U bu heqte mundaq deydu: “Waqti kelgende bu hadisiler Uyghur milliy kimlikining eks étishi bolup hésablinidu. Bolupmu chet'ellerdiki Uyghur muhajirliri arisida buning köpligen misalliri közimizge chéliqidu. Adette mushu xildiki putbol pa'aliyetliri arqiliq Uyghurlar bir yerge jem bolidu. Mesilen, dunya Uyghur qurultiyi teshkilligen ‛Uyghur dunya longqisi‚ pa'aliyiti muhajirettiki köpligen Uyghur yashlirini bir meydan'gha élip keldi. Ular oxshash bolmighan döletlerde ösüp chong bolghanlar bolsimu putbol wasitiside ularning hemmisi bir yerge toplandi. Shuning bilen bir waqitta bu xil yighilish pa'aliyetliri öz nöwitide siyasiy pa'aliyet soruni bolidu. Yene bir yaqtin dunyaning herqaysi jayliridin kelgen Uyghurlar bir-biri bilen tonushuwalidu. Shunglashqa putbol bilen Uyghur milliy kimliki köp jehetlerdin öz'ara baghlinip ketken, dep qaraymen.”

Uyghur putbolchilirining xitayda izchil yeklinip kélishi heqqide söz bolghanda jür'et ependi xitay hökümitining herqachan bu ishlarni siyasiygha baghliwalidighanliqini, buning bilen xitaylarning özidin-özi ürküp yürüwatqanliqini tekitleydu. Uning pikriche, 1950-yillardin bashlapla tenterbiyening köpligen türliride Uyghur mahirlar özlirining özgiche talantini jari qildurghan bolsimu, bu hal tégishlik derijide qedirlenmigen. Bu hal hélihem dawam qiliwatqan bolup, buni bir paji'e déyishke bolidiken.

Xitayning tenterbiye saheside, bolupmu putbolchiliqta Uyghurlarni yeklishining xitay hazir meylige qoyuwetken Uyghurlarni yeklesh xahishi bilen qanchilik munasiwiti barliqi heqqide sorighinimizda xénri shajawiski buning xitaydiki ijtima'iy kemsitish bilen zor derijide baghlinishliq ikenlikini tekitleydu. U bu heqte mundaq deydu: “Shi jinpingning chong bir putbol mestanisi ikenlikini köpchilik yaxshi bilidu. U xitayning dunya sehniside yaxshi bir putbol dölitige aylinishini bekmu ümid qilidu. Qeshqerdiki Uyghur dostlirim ilgiri chaqchaq qilip ‛eger xitay komandisining 11 ezasi Uyghurlardin tallansa xitay dunya longqisining chémpiyoni bolatti‚ dep qoyatti. Emma bu yerde bizning diqqitimizge chüshken bir nuqta shuki, xitay hökümiti putbol herikitini tereqqiy qildurush üchün ghayet zor miqdarda pul xejlewatidu. Shuning bilen bir waqitta chet'ellerdin topchilarni teklip qiliwatidu. Emma, xitayning putbolchiliqida zor sommiliq ma'ash arqiliq bashqa topchilarni yallash anche bek omumlashmidi. Bu jeryanda bezi Uyghur yashliri mushu xildiki mu'ashqa érishiwatidu. Emma bu jeryanda talantliqlarning unche köp tallan'ghanliqini körmiduq. Biz buning bir qismini xitayda mewjut boluwatqan ijtima'iy kemsitishke baghlap chüshendüreleymiz. Shu chaghdila Uyghurlargha purset ishiklirining herqachan taqilidighanliqini, buning yalghuz putboldila emes, bashqa köpligen sahelerdimu Uyghurlarning qaltis ikenliki xitayda gewdilenmeydighanliqini hés qilimiz.”

“Forbés” zhurnilidiki maqalide körsitilishiche, xitaydiki xitay bolmighan milletler herqachan marksizmliq dunya qarashqa maslashqan halda gewdilendürülidiken. Emma xitayning 19-qurultiyida bolsa herqachan awazi boghup tashliniwatqan, emma milliy pasonda kiyin'gen herqaysi millet wekilliri özlirining döletke bolghan minnetdarliqini bildürgen. Melum bolushiche, ularning hemmisi namsiz artislar bolup, qurultayda shu milletlerdin bolghan heqiqiy wekiller mewjut emes iken.