Qazaqistanliq Uyghurlar ataqliq sha'ire xeyrinisa turdini eslidi

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2016.12.08
shaire-zhurnalist-xeyrinisa-turdi.jpg Qirghizistan Uyghur jama'etchilikige keng tonulghan sha'ire we zhurnalist xeyrinisa turdi xanim.
RFA/Oyghan

Melumki, buningdin bir nechche kün ilgiri bishkek shehiride qirghizistan Uyghur jama'etchilikige keng tonulghan sha'ire we zhurnalist xeyrinisa turdi alemdin ötken idi. Igilishimizche, x. Turdi edebiy ijadiyet bilenla shughullinip qalmay, belki zhurnalist, jem'iyetlik ishlarning aktip ishtirakchisi süpitidimu közge körün'gen edibtur.

Qazaqistan Uyghurliri anilar kéngishining pexriy re'isi tursun'ay téyipowaning pikriche, x. Turdi qazaqistan Uyghur jama'etchiliki ichidimu chong hörmet qazan'ghan yazghuchi we jem'iyet erbabidur. U bu heqte mundaq dédi: “Xeyrinisa turdini yoqitish qirghizistanla emes, qazaqistan Uyghur jama'etchiliki üchünmu chong yoqitish. X. Turdi qirghizistan ‛ittipaq‚ jem'iyiti qurulghandin bashlap xanim-qizlar kéngishining re'isi bolup ishlidi. Milliy medeniyitimizning janköyeri bolghan xeyrinisa qirghizistandiki xelqler dostluqini mustehkemleshte, milliy örp-adetlirimizni tikleshte zor ishlarni qildi. U qazaqistandiki xanim-qizlar bilen nahayiti yéqin munasiwet ornatti. 2004-Yili ötküzülgen xelq'ara ayallar ilmiy muhakime yighinigha on ikki ayalni élip kelgen. Xeyrinisa jem'iyet ishidila ishligen jem'iyet erbabi emes. U shundaqla xelqning mung-zarini, xushalliqlirini öz shé'irliri arqiliq xelqqe yetküzgen sha'ire”.

Péshqedem sha'ir abdughopur qutluqof x. Turdining peqet Uyghur edebiyati sahesidila emes, belki özining otluq shé'irliri, wetenperwerlik rohi bilen Uyghur milliy herikitigimu bir kishilik töhpisini qoshqan ziyaliy ikenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “2011-Yilning 4-may küni washin'gtonda dunya Uyghur qurultiyining aliy kéngishi sehniside mangimu tarixiy nutuq sözlesh pursiti nésip bolghan idi. Sha'irning sözi shé'ir bolidighu, men amérika prézidénti obamagha muraji'et qilip yézilghan shé'iriy mektupumni oqup bolup, sol terepte turghan ay-yultuzluq kök bayraqni tizlinip turup söygen chaghda méni quchaqlap tebrikligen tewerrük rabiye qadir xanimning yénida singlim xeyrinisa qoy közliridin taram-taram yash töküp turghan idi. Sha'ire emesmu, hayajandin tili kelimige kelmeytti. Méning yürek sözlirim uning yürikini titretken idi. Nöwiti kelgende xeyrinisamu weten heqqide, meniwi animiz rabiye qadirgha toghraqtek uzun ömür tilep, chongqur pikir, héssiyatqa toyun'ghan yalqunluq shé'irini oqup turup, özini basalmay höngrep yighlap ketken idi”.

A. Qutluqof aridin besh yil ötsimu bu xasiyetlik künni héch untumighanliqini, x. Turdining milletperwer, xelqperwer bolup terbiyilinishide uning dadisi isma'il damollining alahide rol oynighanliqini eslep, yene mundaq dédi: “Xeyrinisani atlantik muhitni atlap ötidighan uzun seperge atlandurghan mushtumdek yürikide saqlan'ghan ata miras izgü muddi'a idi. Uning dadisi isma'il damolla bolup, Uyghuristandiki eng mötiwer ölima, wetenperwer dini zat idi. Qur'an kerimini oqup, uning menisini meschit jama'itige her jüme küni Uyghurche yéship béretti. Isma'il damollamning qéni xeyrinisaning tomurida bar idi. Uning ömür yoldishi osmanjanmu köksi keng, közi ochuq, tughma wetenperwer ziyaliy bolghachqa, xeyrinisagha xeyrlik tilep, washin'gton'gha yolgha salghan idi. Aridin köp yillar ötken bolsimu, perishtedek pak ayal xeyrinisani yene bir qétim körüsh manga nésip bolmidi”.

Muxter ewézof namidiki edebiyat we sen'et institutining proféssori, edebiyatshunas alim alimjan hemrayéfning qarishiche, sowét dewride almata shehiri pütkül ottura asiya Uyghurlirining medeniy merkizige aylinip, köpligen teshkilatlar, bilim, ilim we sen'et ochaqliri almata shehiri we uning etraplirigha jaylashqan idi. U qirghizistandimu ene shundaq güllinish weqesining yüz bergenlikini, shu jümlidin Uyghur edebiyati ömikining, Uyghur milliy medeniyitining jushqun rawajlinishining bashlan'ghanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Qirghizistanda yazghuchilirimiz jamalidin qasimofning rehberlikide qirghizistan yazghuchilar ittipaqi yénida ömek qurdi. Kéyin u bölüm bolup shekillendi. Musteqilliqning deslepki yilliri bolghachqa qazaqistandiki yazghuchilirimizda romantikiliq keypiyat nahayiti yuqiri idi. U yaqtiki yazghuchilirimizmu qozghilip qaldi. Jamalidin qasimof, qasim eysayéf, xeyrinisa turdi we bashqilar birikip, nahayiti köp ishlarni qilishqa bashlidi. Birinchidin, Uyghur yazghuchilirining emgekliri qirghiz tilida toplamlarda neshr qilinishqa bashlidi”.

A. Hemrayéf x. Turdi eserliri muhakime qiliniwatqan peytte, shundaqla merhumning qirghizistan radi'o we téléwiziye birleshmiside Uyghur bölümi échip, shu yerde ishlewatqan mezgilide uning bilen yéqindin tonushqanliqini, x. Turdining bashqimu Uyghur wekilliri bilen birlikte Uyghur medeniyitini, köpligen Uyghur ziyaliylirini tonushturushta muhim ishlarni qilghanliqini ilgiri sürdi. Uning éytishiche, “ X. Turdi özining deslepki shé'iriy toplamlirini resmiy türde qirghizistan yazghuchilar ittipaqi yénidiki Uyghur kéngishining mesliheti boyiche neshr qilghan”.

A. Hemrayéf x. Turdining qirghizistan Uyghur edebiyatining tereqqiyatigha munasip töhpe qoshqanliqini, Uyghurlarning tarixiy wetinide tughulup, shu muqeddes yerning puriqida ösüp terbiyilen'gen, kéyinrek qirghizistan yéride yultuz kebi parqirap chiqqan meshhur namayende ikenlikini otturigha qoydi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.