Uyghurlarningmu “Sowét qizil térror” siyasitining qirghinchiliqigha uchrighanliqi melum

Yéqini tetqiqat netijilirige qarighanda, rusiyede bolshéwikler, yeni kommunistlar partiyisi 1917-yili hakimiyet béshigha kelgenkin kéyin yürgüzülgen “Qizil térror” herikitide qazaqistanda yashaydighan Uyghurlarmu qirghin qilin'ghan.

Mezkur mesile heqqide söz échish sabiq sowétlar ittipaqi dewride mumkin bolmighan bolsimu, yéqindin buyan bu heqte bezi arxip matériyallirimu ammigha échilghan.

Melumki, rusiyede 1917-yili hakimiyet béshigha kelgen bolshéwikler, yeni kommunistlar partiyisi inqilab düshmenliri tizimigha kirgüzülgen barliq “Sinipiy düshmenler” ge qarshi “Qizil térror” basturush siyasitini élip bardi.

Melum bolushiche, “Qizil térror” siyasiti yettisu tewesidimu ammiwi rewishte élip bérildi. Uning zerdabini Uyghurlarmu köp tartqan.

Yazghuchi, “Atu paji'esi” ni tetqiq qilghuchilarning biri ismayiljan iminof sowét dewride bu heqte ochuq yézish mumkin bolmighanliqini tekitlep, mundaq dédi: “Bala waqtimda apamning yurtigha barghanda murayéf toghriliq anglighan idim. Chong bowam nadir qazi obulof, murayéf banditliri kelgende özining yurtdashlirini taghqa élip chiqip, saqlap qalghan iken. Shu waqittin bashlap bu mawzugha köp qiziqtim. Köp oqudum. 1985-Yildin bashlap her türlük matériyallarni bésishqa ruxset qildi. 1991-Yili qazaqistandimu bésildi. Qazaq qérindashlar shu waqitta 1932-we 1933-yillardiki acharchiliq, stalin waqtida tutulup ketken ziyaliylar toghriliq köp yazdi. Shu waqitta men heyran qaldim. Némishqa biz Uyghurlar, bu toghriliq yazmaymiz? rast, 90-yilliri ‛kommunizm tughi‚ hazirqi ‛Uyghur awazi‚ gézitide nurghun matériyallar chiqti. Kéyin musteqil qazaqistanda prézidént arxipida yéngi matériyallar élan qilindi. Bu matériyallarni yighip rus tilida maqale yazdim.”

I. Iminof malik kebirof, malik sadirof, asim qasim, kommunar talipof, xemit hemrayéf we bashqimu Uyghur ziyaliylirining atu paji'esi heqqide bezi emgeklerni élan qilghanliqini, shuninggha oxshash matériyallarni öginip, rus tilida “Atu” yaki yettisudiki qizil térror heqqide heqiqet” namliq chong maqale yazghanliqini otturigha qoydi.

U “Qizil térror” herikitini emelge ashurghanlarning biri qizil etret komandiri murayéfning asasiy meqsiti Uyghurlarni yoqitishtin ibaret bolghanliqini, buning netijiside qirghin qilin'ghan Uyghurlar sanining mushu kün'giche namelum ikenlikini ilgiri sürdi.

U: “Her bir yézida qanche adem qirildi? murayéf dégen kim? néme üchün u Uyghurlarni qirdi? murayéf, mesilen, yéngisheherde 830 ademni, tashtiqarida 750 ademni, qoramda minglighan ademni, lawarda 3 ming Uyghurni, kiyikwayda ming ademni, chong aqsuda 200 ademni öltürdi. Murayéfning asasiy meqsiti Uyghurlargha qarshi bolghan. Murayéf qanche ademni öltürdi? qanche adem öylirini tashlap kétishke mejbur boldi? hazir mundaq köp so'allargha jawab bérish intayin éghir” dédi.

Siyasetshunas q. Ghojamberdi bolshéwikler teshkilligen “Qizil térror” ning asasen char rusiyesi qoralliq küchlirining rehberlikige, bolshéwikler idiyisige qarshi turghan barliq partiyelerge, ziyaliylargha, ishchilargha, déhqanlargha we bashqilargha qaritilghanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Biwasite ottura asiya türkiy xelqlirige kelsek, bu yerde milliy musteqilliqni ilgiri sürgen toplarni, guruhlarni, mesilen, qoqend aptonomiyisini, alash ordisini, tarixta ‛basmichilar‚ dep nam alghan ottura asiyada musteqilliqni nishan qilghan küchlerni yoq qilish. Shu jümlidin Uyghurlarghimu nahayiti dehshetlik paji'e élip keldi. Bu tarixqa ‛atu paji'esi‚ dep kirdi. Kéyinki 30-yillardiki teqibleshlermu ‛qizil térror‚ ning dawami.”

Omumen, sowét hakimiyiti bashlighan “Qizil térror” siyasiti Uyghurlargha qanchilik azab-oqubet élip keldi? hazirqi xitay kommunistik hakimiyitining Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitini mushu “Qizil térror” teqiblesh siyasiti bilen baghlashturushqa, sélishturushqa bolamdu?

Bu jehette q. Ghojamberdi kommunistik tüzümlerning nahayiti köp oxshashliqining barliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Eynen qizil térrorni maw zédung xitay kommunistliri textke kelmey turup bashlap berdi. Buningda Uyghurlar özlirining milliy kimlikidin ayrildi désimu bolidu. Jang zémin dewridin yéngiwashtin ‛yéngi mustemlike siyasiti‚ bashlandi. Bu siyaset Uyghurlargha nisbeten ‛dölet térrorluqi‚ ni yürgüzüp kéliwatidu. Asasen bu 2001-yilqi ‛nyu-york térrorluq weqesi‚ din kéyin, mesilen, buning yarqin misali 2009-yilqi ürümchi qirghinchiliqi, 2014-yil yeken élishqu yézisidiki qirghinchiliq, bulturqi aqsu wilayiti bay nahiyisidiki kömürkan weqesige munasiwetlik taghda qéchip yürüp mökün'genlerni dehshetlik qoral otchachar bilen hemmisini yoq qilishi. “Dölet térrorluqining mahiyiti mana mushu yerde. Mushu nuqti'inezerdin, bügünki kommunistik xitay rehberlirining Uyghurlargha qarshi tutqan siyasiti ötken esirning 20-we 30-yilliridiki bolshéwik kommunistlirining tutqan siyasiti bilen oxshash we ahangdash désimu bolidu.”