Qurban weli: xitay “Bughraxanlar tezkirisi”ni barin qozghilingini idé'ologiye jehettin teminligen kitab dep békitken idi

Qurban weli ependi budapéshtta échilghan “Dunya hon qurultiyi” da. 2010-Yili.

1990-Yildiki barin qozghilingida qutratquluq rolini oynighan dep cheklen'gen tarixi kitab “Bughraxanlar tezkirisi” ni neshrge teyyarlighuchilarning isimliki bésilghan bet.

1990-Yili 4-ayda barin yézisida yüz bergen qozghilangdin kiyin, xitay hökümiti Uyghurlarning bu qarshiliq herikitini “Barin eksil'inqilabi topilingi” dep békitken.

Qozghilang basturulghan deslepki mezgillerde hökümet hemme idare-organlargha chüshürgen qizilbashliq höjjetliride barin qozghilingigha idé'ologiye jehettin tesir körsetken amillar ichide “Bughraxanlar tezkirisi” dégen kitabni tilgha élip, bu kitab “Topilangni nezeriye asas bilen teminligen, ghazat qilishqa qutratquluq qilghan kitab” dep yekün chiqarghan. Eyni chaghda xelq arisida yene “Bughra xanlar tezkirisi” dégen kitab mesilisi bu kitabning tehriri arxé'olog qurban welige chétilidiken” dégen gepmu tarqalghan. Amérikida tetqiqat bilen shughulliniwatqan qurban weli ependi bügün radi'omiz ziyaritini qobul qilip, eyni chaghda xitay hökümitining ruxsiti bilen ashkara neshr qilin'ghan bu kitabning axirqi mes'uliyiti néme üchün barin qozghilingidin kéyin özige artilip qalghanliqi؛ özining bughraxanlar tezkirisini neshrge teyyarlash jeryanida xitay hökümiti ichki jehette tarqatqan mexpiy buyruqini ijra qilmay, kitabni esli qolyazmigha asasen eynen neshr qilghanliqi qatarliq ehwallarni ashkarilidi.

Arxé'olog qurban weli ependining bildürüshiche, u qedimki eserler tetqiqat ishxanisigha mudir qilip teyinlen'ginide, bu ishxanidiki ilgiriki mudir uninggha Uyghur aptonom rayon bashliqliridin janabil, féng dajén, badey, tömür dawamet qatarliqlarning qedimki eserler ishxana mudirining özila körüshke bolidighan, emma sirtqa ashkarilanmaydighan yazma buyruqini körsetken.

Janabilning buyruqida,“Qedimki qolyazmilarda türkistan dégen söz uchrisa, uni shinjanggha özgertish, xitay dégen söz uchrisa, uni junggogha yaki xenzugha özgertish kérek” déyilgen.

Féng dajénning buyruqida,“Neshr qilin'ghan qedimki eserlerning yerlik milletchi we milliy bölgünchilerni tarixi matériyallar bilen teminlimeslikige kapaletlik qilish kérek” déyilgen.

Badeyning buyruqida, “Aptonom rayonimizdiki az sanliq milletlerning qedimki eserlirini merkezning eynen neshr qilish, uningda hazirqigha muwapiq kelmeydighan sözler bolsa izahat bérish dégen yolyoruqigha asasen neshr qilish kérek” déyilgen.

Eyni chaghda Uyghur aptonom rayonining re'islik wezipisini ötewatqan tömür dawamet axirqi testiqida,“Men yoldash badeyning pikrige qoshulimen. Tömür dawamet” dégen sözlerni yazghan.

18-Esirde ötken Uyghur edib molla musaning qarixanilar tarixigha a'it “Bughraxanlar tezkirisi” namliq qolyazmisining 1933-yillarda köchürülgen qolyazma nusxisini neshrge teyyarlighan qurban weli ependi, janabil, féng dajén qatarliq idé'ologiye sahesidiki xizmetke mes'ul aptonom rayon emeldarlirining buyruqini emes, belki Uyghur aptonom rayonining re'isi tömür dawametning testiqida tekitlen'gen, qedimki eserler ishxanisining ishlirigha biwasite mes'ul rehber mongghul millitidin bolghan badeyning buyruqini ijra qilish yolini talliwalghan.

Yuqiridiki awaz ulinishidin söhbetning tepsilatini anglaysiler.