Tarixiy weqeler shahiti: sowét ittipaqi 1960-yilliri Uyghur qertini oynashqa kirishken idi (2)

Melumki, kommunistik xitay hakimiyitining Uyghur élide ötken esirning 50- we 60-yilliri élip barghan teqiblesh heriketlirige qarshi xelq naraziliqliri sherqiy türkistan xelq-inqilabiy partiyesining qurulushigha élip kelgen idi. Mezkur teshkilat 1969-yili, sowét ittipaqining qollishigha ishinip, öz wekillirini sowétqa ewetken bolsimu, emma buningdin héch jawab alalmighan. Lékin buningdin xewer tapqan xitay bixeterlik organliri teshkilat ezalirini chettin tutqun qilishqa bashlighan.

Ene shu weqelerning shahiti, shu waqittiki sherqiy türkistan xelq-inqilabiy partiyesining ezasi bolghan, hazir almuta shehiride yashawatqan abduréshit ilyasofning éytishiche, u özi turuwatqan börtalada tutqun qilish bashlan'ghanda bir nechche teshkilat ezaliri bilen birlikte sowét ittipaqining qazaqistan jumhuriyitige qéchip chiqishqa mejbur bolghan.

Abduréshit ilyasofning éytishiche, xitayning Uyghur élide élip barghan teqibleshliridin qoshna sowét ittipaqigha qéchip chiqqan xelq-inqilabiy partiyesining bezi ezalirini, shundaqla ziyaliylarni, yashlarni sowét mexsus organliri özlirining xitaygha qarshi pilanlirida paydilinishni közligen iken. Shu jümlidin Uyghur élining bortala oblastidin bir nechche guruppilargha bölünüp chiqqanlar sowétlar teripidin her yaqlargha tashlinip, ular bir-biri bilen alaqe qilishtinmu mehrum qilin'ghan iken.

Abduréshit ilyasof mundaq dédi: “Chiqqanda bizni ücharalning köktuma dégen yéride yighqan. Bizdin qandaq telipinglar bar dep soridi. Bizni chiqsanglarla, chégrada teyyarlinip, qaytip kirisiler dégen. Shundaq pilan bolghan idi. Biz telipimizni qoyduq. Bizni 20 kündek chégra ponkitida tutqandin kéyin, éniqlaymiz dep, tallap-tallap, almutadiki dölet bixeterlik komitétining türmisige paliwetti.”

Abduréshit ilyasof sowét terepning bu qéchip chiqqanlargha yaxshi mu'amilide bolghan bolsimu, emma ulardin kéyinki teqdirining qandaq bolidighini heqqide birer éniq jawab alalmighanliqini bildürüp mundaq dédi: “Bir yérim aydin kéyin 17 balini jambulgha ewetishtin burun bizge‛silerning inqilabiy mesilenglar moskwada qariliwatidu, shu bir terep bolghandin kéyin silerge deymiz‚ dédi. Bizni jambulni üzüm igilikige ewetti. U yerde 70 tek adem boldi. Arisida asasen bortala shehiri we oblastidin chiqqan Uyghur, qazaq, mongghullarmu bar.”

Uning déyishiche, Uyghur élidin qéchip chiqqan teshkilat ezaliri köp bolsimu, emma ularning qaysi jaylargha tashlan'ghanliqi mexpiy tutulghan iken. Bortaladin chiqqanlar bolsa, asasiy jehettin almuta wilayitining nahiye-yézilirigha orunlashturulghan. Yerlik hökümet bu tutup turghanlarni ishleshke mejbur qilghan bolsimu, emma ularning beziliri buningdin bash tartqan. Bixeterlik organ xadimliri ulargha her xil wedilerni bérip, sowét pasportini élishni mejburlighan.

Abduréshit ilyasof mundaq dédi: “Biz öz telipimizni otturigha qoyup turduq. Biz özimizning ilgiri ewetken wekillirimiz bilen körüshüp, ulardin sorighinimizda ular bu ishning hel bolmighanliqini éytti. Biz chiqqandin kéyin bizning börtaladiki bashliqlirimizdin beshini étip tashlaptu.”

Xitay kommunistliri xelq-inqilabiy partiyesining ezalirini pütkül Uyghur éli boyiche tutqun qilish jeryanida bu teshkilatqa munasiwiti tamamen yoq kishilermu tutulghan yaki étip tashlan'ghan. Abduréshit ilyasof kéyinki yilliri qéchip chiqqan teshkilat ezaliridin bezi melumatlarni igiligen. Uning éytishiche, ürümchide xelq-inqilabiy partiyesining chong rehberliridin niyaz ömermu tutqun qilin'ghan. U mundaq dédi: “Buning barliqi pakitliq nerse. Ürümchi xelqi buni yaxshi bilidu. Xitay shundaq qirghinchiliq qildi. Bu 1969-yili idi. Mesilen, bortaladin biz bilen bille qéchip chiqalmay qalghan nurghun balilarni aldi 15 yildin, keyni 5 yildin bizge tonush bolghanliqi üchünla sotliwetti.”

Abduréshit ilyasofning éytishiche, sowét bixeterlik organliri, mesilen, bortaladin chiqqanlardin bir nechche ademni tallap, ularni mexsus herbiy teyyarliqtin ötküzgen. Ular bir nechche guruppilargha 2-3 ademdin bölünüp, bu guruppilar bir-biridin mexpiy tutulghan. Shundaq guruppilarni, mesilen, Uyghur élining bortala rayonighimu tashlash közde tutulghan iken.

Abduréshit ilyasof mezkur guruppida 1976-yilghiche bolghan. Uning éytishiche, Uyghurlarni mexsus herbiy teyyarliqtin ötküzüp, Uyghur élining her qaysi rayonlirigha tashlash pilanliri bolghan bolsimu, emma ularning birimu emelge ashmighan. Peqet 1979-yilgha kelgende afghanistan mesilisining otturigha chiqishi bilen Uyghur mesilisi untulup ketken.