Ay yultuzluq kökbayraq we Uyghur chédirining turan qurultiyidiki hékayisi (1)

2016-Yili 12-, 14- awghust künliri wén'giriyening paytexti budapéshttin 150 kilométir yiraqliqtiki bipayan yaylaqta ötküzülgen 6-nöwetlik turan qurultiyigha 20 etrapida Uyghur qatniship, özlirining milliy hem tarixiy kimlikidin iptixarlinish, ghururlinish pursetlirige érishti.

D u q wekilliri, qazaqistandin kelgen Uyghur sen'etkarliri, en'gliye, gollandiye, shiwétsiyedin kelgen Uyghurlarni hemmidinmu bekrek hayajan'gha salghini, bu qétimqi turan qurultiyida ay yultuzluq kökbayraqning pütkül hun-türk bayraqlirining béshigha tiklinishi boldi.

Turan qurultiyi sehnisi we maharet meydanining kirish éghizigha tiklen'gen 1-bayraq, ayyultuzluq kökbayraq idi. Hetta wén'giriyening dölet bayriqimu kökbayraqning arqigha qadalghan. Ayyultuzluq kökbayraq goya turan qurultiyining simwoli kebi bu yerdiki yüzminglighan insanning tunji qétim nezirige chüshetti. 30 Din artuq dölet we milletning bayraqlirining béshigha ayyultuzluq kökbayraqning tiklinishi tasadipiyliq emes idi.

Öz bayraqlirining pütkül bayraqlarning béshida lepildep turghanliqini körgen Uyghurlar hayajanda kökbayraqni arqa körünüsh qilip bes-beste resimlerge chüshüshti. D u q mu'awin re'isi ümid agahi ependimu bu halettin köp söyündi. Chünki, ilgiriki bir qétimliq turan qurultiyida ayyultuzluq kökbayraq seweblik qozghalghan majiragha u shahit bolghan idi.

Qazaqistandin kelgen Uyghur sen'etkarliri qurghan chédirning ichi-téshighimu ayyultuzluq kökbayraq ésildi. Kishiler Uyghurlarni xéli yiraqtinla ashu bayraq arqiliq tonuytti. Uyghur sen'etkarlirigha xas kiyin'gen Uyghur qizliri bu yerde honlar we bashqa türkiy milletlerning kökbayraqni arqa körünüsh qilip resimge chüshidighan nishanigha aylinip qaldi.

12-Awghust 6-nöwetlik turan qurultiyining échilish murasimida, barliq türk-hun nesillik milletler tonushturuldi we her bir milletning ismi atalghanda, uning bayriqini kötürgen atliq bir hun jengchisi sehne aldidin ötüp, pütün meydanni ikki qétim aylinip chiqti. Uyghur ismi atilishi bilenla ayyultuzluq kökbayraqni égiz kötürgen bir hun jengchisi meydanni atliq aylan'ghanda, hemme yerdin güldüras alqish sadaliri kötürüldi.

Ayyultuzluq kökbayraqning bu yerde bu qeder hörmetlinishi Uyghurlarni heqiqetenmu hayajan'gha chömdüretti. Ayyultuzluq kökbayraqning bu sheripi yene d u q bash katipi dolqun eysa ependinimu köp memnun qildi.

Biraq, Uyghurlar 2006-yilidin buyan her qétimliq turan qurultiyigha qatniship kéliwatqan bolsimu we wén'giriyediki hun-majar nesillik xelqlerning qizghin baghrigha bésishigha ériship kelgen bolsimu, turan qurultiyida ay yultuzluq kökbayraqning hun-türk nesillik milletler bayraqlirining qataridin orun élishi, Uyghur chédirining bu mubarek sorun'gha qurulushi undaq asan'gha toxtighan ish emes. Buningmu özige chushluq derdi, bedili ötülgen.

Wén'giriyediki Uyghur mestanisi yanush ependi we Uyghur-hun munasiwet réshtini qurghan ümid agahining bildürüshiche, turan qurultiyi bashlan'ghan 2006-yilidin 2010-yilighiche ötküzülgen 3 qétimliq qurultayda Uyghurlar we kökbayraqqa qarshi bir weqe-hadise körülmigen. Emma 2012-yili ötküzülgen 4-nöwetlik turan qurultiyida ayyultuzluq kökbayraqning sehnige tiklinishi, ayyultuzluq kökbayraqning parattin ötüshi, d u q wekillirining qurultaygha qatnishishi tosalghugha uchrighan.

Yanush we ümid agahining éytishiche, shu yili xitay hökümiti wén'giriye hökümitige bésim ishlitip, d u q wekillirining turan qurultiyigha qatnishishini chekleshni telep qilghan. Buning bilenla qalmay, xitay hökümiti yene qazaqistan wekillirini ündekke keltürüp, Uyghur bayriqining turan qurultiyida sehnige qadilishini qazaqlarning qoli arqiliq tosushni ishqa ashurmaqchi bolghan.

Wén'giriye hökümiti xitay bilen boluwatqan iqtisadiy menpe'etni nezerge élip, turan qurultiyini teshkillewatqan turan teshkilatigha d u q wekillirining bundin kéyinki turan qurultiyigha kélishini chekleshke we teklip qilmasliqqa buyrughan. Turan teshkilatining re'isi andiri'as döletning bésimi bilen resmiy rewishte d u q wekillirini teklip qélishqa amalsiz qalghan. Chünki, her qétimliq turan qurultiyini dölet medeniyet ministirliqi 3 milyon yawrodin artuq pul bilen qollap kéliwatqan bolup, bu puldin quruq qélish, yüzminglarche insan qatnishidighan turan qurultiyini aqsitishtin dérek béretti.

Netijide, 2012-yili d u q wekilliri turan qurultiyigha resmiy rewishte teklip qilinmighan. Shundaq bolushigha qarimay, ümid agahi ependi myunxén shehiridin bir sen'et ömikini teshkillep, bu qétimqi turan qurultiyigha qatnashqan we sehnilerde chang chiqarghan.

Turan teshkilati 2012-yilidin bashlap, charisiz qazaqistandiki Uyghurlarni Uyghurlarning resmiy wekili süpitide teklip qilish yolini tutqan. Qazaqistandiki Uyghur mötiwerliridin waqqas ependi bashchiliqidiki Uyghur wekiller shundin étibaren Uyghurlarning wekili bolmasliqtek boshluqni toldurup mangghan.

Emma 2012-yilidiki turan qurultiyida qazaqistandin kelgen qazaq wekiller xitayning ümidige bina'en, ayyultuzluq kökbayraqning turan qurultiyida közge chéliqishigha qarshi chiqqan. Ular "Uyghuristan deydighan dölet yoq, uning bayriqimu yoq" dégen. Tiklinip bolghan bayraqni alduriwétishke urun'ghan. Bu teshwiqat Uyghurlarda endishe peyda qilghan. Ayyultuzluq kökbayraqning hun-türk nesillik milletler bayraqliri qataridin orun alalmasliq, parat meydanidin ötküzülmeslik endishisi peyda bolghan.

Ümid agahi we myunxén hem qazaqistandin kelgen Uyghur wekilliri qattiq étiraz bildürgen. "Turan qurultiyida ayyultuzluq kökbayraq bolmaydiken, Uyghurlarmu bolmaydu" dep qattiq shert qoyghan. Turan teshkilati tenglikte qalghan. Chünki, qazaqistanmu turan teshkilati we turan qurultiyini iqtisadiy jehettin qollap kéliwatqan bir dölet idi. Talash tartish shuning bilen bashlan'ghan. "Uyghur dégen kim? Uyghurlarning turan qurultiyigha qatnishish hoquqi barmu-yoq? ay yultuzluq kökbayqning bu yerde qed kötürüp turush heqqi barmu-yoq? turan qurultiyining meqsiti zadi néme?".

Turan qurultiyining qurghuchiliridin biri, wén'giriye aqsöngekler jem'iyitining re'isi, honlarning axirqi padishahining ewladi bolghan Uyghur mestanisi yanush ependining bildürüshiche, turan qurultiyining ghayisini belgiligüchiler "Turan"ning esli makani, esli ejdadi Uyghur bolghanliqini, Uyghursiz turan qurultiyini tesewwur qilghili bolmasliqtek ré'alliqni bilishetti. Ular derhal bir qarargha kélip, turan qurultiyidin ayyultuzluq kökbayraqni ayrip tashlashning, turan qurultiyigha ziyankeshlik qilish bilen barawer ikenlikini ilgiri sürgen hemde kökbayraqning pa'aliyetlirini eslige keltürgen.

Lékin ümid agahi ependining tekitlishiche, iqtisadiy jehette ajiz orunda turuwatqan wén'giriye dölitining öz menpe'etliri üchün xitayning shertlirige könüsh éhtimali her zaman mewjut iken. Biraq öz hakimiyitidin dawamliq narazi halette yashawatqan wén'giriye xelqi, Uyghurlarni bashqiche bir méhri-muhebbet bilen baghrigha basidiken.

2014-Yili Uyghurlarning wén'griyediki pa'aliyetliri yene bir qétim qattiq tosqunluqqa uchrapla qalmay, wén'giriye metbu'atlirini lerzige keltürgen bir weqe yüz berdi. Ümid agahi ependi "Térrorist" betnami bilen tutup kétildi. Dunyaning her yéridin kelgen 30 gha yéqin Uyghur yash atilla méhmanxanisida qorshawgha élindi.

• Print
• Hembehr
• Ewetish

Barliq pikir - bayanlarni körüsh.

• Bügünki anglitish
• Ilgiriki anglitishlar