Yanush horkowich: méni Uyghurlargha mestane qilghan nerse qandashliq méhri (2)

Saklarning bayriqi bilen sherqiy türkistanning bayriqi. 2006-Yili, budapésht.

“Bundin 2200 yillar ilgiri hunlargha xaqan bolghan batur tengriqutning ewladliri Uyghurlar bilen didar körüshkenlikim hayatimdiki zor xushalliq boldi.”

11-Awghust wén'giriye paytexti budapéshttiki 6-nöwetlik turan qurultiyigha qatnishish üchün gérmaniyedin kelgen d u q mu'awin re'isi ümid agahi we bash katip dolqun eysa qatarliq 5 neper Uyghur méhmanni qizghin kütüwalghan Uyghur mestanisi yanush ependi, méhmanlirigha öz turalghusini azade ziyaret qilishqa ijazet bergen idi.

Uyghurlar 65 yashliq bu boytaq bowayning ikki qewetlik binasidiki azade öylerni, tamlargha ésilghan yiraq tarixqa a'it resimlerni, honlarning qedimki zaman'gha teqlid qilip yasalghan oqya, qilich-qalqanlirini, padishahlarning nesebnamilirini hewes bilen körüp chiqishqandin kéyin, binaning astinqi qewitidiki öylerge orunlashturulghan filim situdiyesini ziyaret qildi. Bu jaygha 3 dane filim apparati, birqanche kompyutér we filim ishleshke lazimliq üsküniler qurashturulghan, tamlar perdiler bilen bézelgen idi. Yanush ependi bu heqte toxtilip: “Bu situdiyeni Uyghurlar üchün hazirlidim. Kérek bolsa, xalighanche paydilansanglar bolidu” dédi.

12-Awghust küni yanush ependi 3 künlük lazimetliklerni aptomobiligha bésip, bizni turan qurultiyi meydanigha apardi. Méhmanlar 6-nöwetlik turan qurultiyi axirlashquche, kéchilernimu 150 ming kishi qatnashqan bu murasim meydanida-chédirda ötküzüshni qarar qilishqan idi. Uyghur chédirini atilla isimlik bir yash alayiten silowakiyedin ekélip qurup bergen idi.

Chédir ichide ne yumshaq yépincha, ne aramxuda uyqu bolmaydiken. Kéche-kündüz chéliniwatqan naghra-sunay, daqa-dumbaqning awazida uxlimaq téximu tesken. Bu xil muhit gérmaniyedin kelgen Uyghurlar üchün yéngiliq we köngüllük bolsimu, yashan'ghan bir ademge nisbeten japa idi. Shuninggha qarimay, Uyghurlarning xizmitini qilishtin zoq alidighan yanush ependi özining heshemetlik öyini tashlap, kéchilerni méhmanliri bilen birge chédir ichidiki chimliq üstide yétip ötküzdi.

Wén'giriye aqsöngekler jem'iyitining re'isi, honlar qurultiyining qurghuchisi yanush horkowich ependi bilen bu Uyghur chédirida ziyaritimizni dawamlashturushqa yene purset tughuldi. U ziyaritimiz esnasida, özining hés-hayajanlirini “2200 Yillar ilgiri hunlargha xaqan bolghan batur tengriqutning ewladliri bolghan Uyghurlar bilen didar körüshkenlikim hayatimdiki zor xushalliq boldi” dégen ibare bilen ipadilidi.

U mundaq deydu: “Men Uyghur qérindashlirimgha yardem qilishni mejburiyet dep bilimen hem yardimimdin huzurlinimen. Chünki, biz ming yil ayrilip, aran didar körüshken qan-qérindashlarmiz. Uning üstige, Uyghurlar bügün yardemge eng mohtaj bir xelq. Uyghurlar tarixtiki hökümranliq seltenitidin mehrum bolupla qalmay, dunyadiki eng nachar bir milletning mustemlikisi astida mewjutluqini saqlap qélishning derd-elemlirige esir boluwatidu. Uyghurlarning ewladlirining dunyada bir munche döletliri bar. Majarlar, özbékler, qazaqlar, ezeriler, türkmenler... Dégendeklerning. Emma Uyghurning milliy rohidin bashqa héchnémisi yoq. Bichare Uyghurlar hetta esirler mabeynide shekillen'gen medeniyet we örp-adetliridinmu yatlashturuliwatidu. Uyghurlargha yardem qilish, eslide bügünki hon, türk nesillik milletlerning ortaq burchi idi. Epsus, Uyghurlar kütkenlirige érishelmeywatidu.”

D u q mu'awin re'isi ümid agahi ependi, Uyghur-hon rishtini baghlash we tereqqiy qildurushqa ghayet zor töhpe qoshqan bu ademning, yalghuz özi Uyghur mestanisi bolupla qalmay, wén'giriye, silowakiye, ruminiye qatarliq ellerde yene birmunche Uyghurpereslerni yétishtürüp chiqqanliqini, Uyghurlar bilen yiraq qedimki zamanlarda qan-qérindash bolup yashighan saklar, changlar qatarliq milletler bilenmu Uyghurlarning munasiwet rishtini ulighanliqini tilgha élip, bu ademning Uyghur üchün töligen bedellirining yüksek bahagha layiqliqini eskertti.

Yanush ependige munasiwetlik bizni qiziqturghan yene bir hékayini d u q mu'awin re'isi perhat muhemmidi ependining éghzidin angliduq. Uning bildürüshiche, yanush ependi tunji qétim myunxéndiki Uyghurlar bilen körüshüpla, Uyghurlarni resmiy bir ömek sheklide honlar qurultiyi we turan qurultaylirigha teklip qilghan.

Yanush ependining oy-xiyali Uyghurlarning kelgüsige baghlan'ghan iken. Ziyaritimiz esnasida uningdin “Siz Uyghurlarning kelgüsige qandaq qaraysiz?” dégen so'alni sorighan iduq, yanush ependi mundaq jawab berdi: “Mustemlike bolush dégenlik, yoqilish dégen bilen oxshash uqumni bildürmeydu. Bizmu sabiq sowétlar ittipaqigha mustemlike bolghan. Bügün Uyghurlargha hökümranliq qiliwatqan xitaylarmu, yiraq-yéqin tarixlarda Uyghurlargha, manjulargha, mongghullargha mustemlike bolghan. Xitaylar özliri mustemlikidin qutulghili 100 yil bolmidi. Xitaylarning Uyghurlardin-hunlardin qorqup, seddichinni bina qilip, qanche esirlep mudapi'ede yashighanliqini Uyghurlar yaxshi bilidu. Tarixiy nuqtidin éytsaq, Uyghurlarning öz kelgüsidin ümidsizlinishke asasi yoq. Bügün Uyghurlar chong bir dunyawi küchke aylan'ghan xitay impériyesining hökümranliqida turuwatidu. Biraq, yiqilmighan impériye bolmighan. Büyük hon impériyesi, büyük rim impériyesi, gérman impériyesi, paris impériyesi... Bularning hemmisi tarixqa aylinip ketti. Xitay impériyesiningmu yiqilidighan dewri bolidu. Mustemlike astidiki milletning xiyalimu qayghusigha oxshashla köp. Assimilyatsiye bolup tügep kitermizmu? neslimiz qurup kitermu? dunyadin millet süpitide yoqilip kitermizmu? dégendek ghem we uni qilsaq bolarmu, buni qilsaq bolarmu? dégendek xiyalliri tügimeydu. Bu xil hayatni bizmu yashighan. Bizning nopusimiz silerningkidin az idi. Biz hazir aran 10 milyon xelq. Silerning nopusunglar bizdin bir hesse köp. Eyni chaghda majar milletchiliri mexpiy teshkillinip, mustemlikichi milletke qarshi küreshlirini uzun dawamlashturghan. Elwettiki, buning bedilimu éghir bolghan. Hazir Uyghurlarmu qolidin kélishiche térishchanliq körsitiwatidu. Emma yéterlik emes.”

Biz yanush ependi bilen söhbitimiz jeryanida, uning Uyghurlarning kelgüsige alahide köngül bölidighanliqini bilgendin kéyin, nöwettiki Uyghurlar weziyitidin qanchilik bir nerse bilidighanliqi we Uyghurlar qandaq qilghanda hazirqi müshkülatlardin qutulalaydighanliqi heqqidimu bezi so'allarni sorap, uning qarashlirini bilishke térishtuq. Uning jawablirini kéler qétimliq programmimizda diqqitinglargha sunimiz.