“Türk xaqanliqi we türk menggü tashliri” namliq kitab istanbulda neshrdin chiqti

Tonulghan türkolog, Uyghurshunas, proféssor doktor exmet bijan erjilasun yazghan “Türk xaqanliqi we türk menggü tashliri” namliq kitab türkiyening istanbul shehiride dergah neshriyati teripidin neshr qilindi.

Biz noyabir éyining bashlirida neshr qilin'ghan kitab toghrisida tepsiliy melumat igilesh üchün kitabni neshrge teyyarlighan enqere gazi uniwérsitétining dem élishqa chiqqan oqutquchisi exmet bijan erjilasun we gérmaniye götinggen uniwérsitéti oqutquchisi doktor ablet semet ependiler bilen söhbet élip barduq.

Proféssor doktor exmet bijan erjilasun aldi bilen kitabning mezmuni toghrisida melumat bérip mundaq dédi: “Chong hejimlik bu kitabta orxun abidilirining üchini yeni kültékin, bilge xaqan we tunyuquq abidilirini yéngidin oqup menisini yézip chiqtim. Burun oqughanlargha qarighanda oxshimasliqlar bar. Men oqup yéngi mene bergen jaylarni izahlap chiqtim. Bu kitabni orxun abidiliri heqqidiki etrapliq bir tetqiqatning mehsulati déyishke bolidu.”

Exmet bijan erjilasun bu kitabida orxun abidilirini edebiy we tarixiy jehettinmu tehlil qilip chiqqanliqini bayan qilip mundaq dédi: “Yene biri, orxun abidilirini edebiy jehettin, siyasetshunasliq we qanun ilmi we tarix jehettin etrapliq halda tehlil qildim. Mesilen, edebiy jehettin hazirghiche héchkim qilip baqmighan shekilde, kirish qismi we xulase qisimlirini tehlil qildim. Yene biri bügünki türk edebiyatigha körsetken tesirinimu otturigha qoydum.”

“Hazirqi zaman edebiyatigha qandaq tesir körsitiptu?” dégen so'alimizgha tonulghan türkolog proféssor doktor exmet bijan erjilasun ependi mundaq jawab berdi: “Mesilen, hazirghiche köktürkler we abidiler toghrisida yigirmidin artuq roman yéziliptu. Köktürk tarixi nahayiti keng bir tarix. Köktürk tarixi toghrisida xitayche menbeler terjime qilindi. Mesilen, isembike toghan xanim, exmet tashaghil ependiler xitayche menbelerni türkchige terjime qildi. Gérmaniye we firansiyeliklerning köktürkler toghrisida yazghanlirimu türkchige terjime qilindi. Men bularning hemmisidin paydilinip turup, nahayiti etrapliq köktürk tarixi yézip chiqtim. Men shuni déyeleymenki, men yazghan türk xaqanliqi we türk menggü tashliri namliq kitabtiki köktürk tarixi hazirghiche yézilghan eng etrapliq kök türk tarixidur.”

Proféssor doktor exmet bijan erjilasun ependi mezkur kitabning nahayiti büyük bir eser ikenlikini bayan qilip mundaq dédi: “Bu eng büyük we chong hejimlik bir eser boldi. Orxun abidilirining originalini qoydum, uning yénigha oqulushini berdim. Uning yénigha menisini berdim. Kitabning axirigha söz-ibarilerning lughitini berdim. Shuning bilen chong hejimlik bir eser otturigha chiqqan boldi.

Exmet bijan erjilasun ependi orxun abidilirini burun oqughanlar bilen özi oqughanliri otturisida köp oxshimasliqlarning barliqini bayan qilip mundaq dédi:
“Menggü tashlarni bashqilar oqughan waqittimu bezi yéngiliqlarni otturigha qoyghan idi. Men oqughanlardimu bar. Meyli mena jehettin bolsun, meyli oqulushi jehettin bolsun oxshimasliqlar bar. Bulardin bashqa abidilerni edebiy, tarixiy we qanun ilmi jehettinmu tehlil qilip köp yéngi nersilerni otturigha qoydum. Bu kitabta gerche köktürk xaqanliqi mezgili anglitilghan bolsimu, 740-yilida yilida qurulghan Uyghur döliti bu döletning üstige qurulghan bolghachqa, Uyghur dölitining qurulmisini qedimi Uyghur tili we edebiyatini tetqiq qilish üchün bu eser intayin muhim.”

“Hörmetlik proféssor doktor exmet bijan erjilasun ependi, siz yazghan bu eser türkologiyege néme yéngiliqlarni qoshti?” dégen so'alimizgha u, mundaq jawab berdi: “Bu kitabni oqughan kishi, orxun abidilirining tunji qétim bunchiwala keng menide tehlil qilin'ghanliqini körüwalalaydu. Bolupmu edebiy jehettin. Bu menggü tash tékistlirining ichidiki oxshatmilar, maqal-temsiller toghrisida bezi tetqiqatlar élip bérilghan idi, emma tékistlerning edebiy alahidilikliri men tehlil qilghandek tehlil qilinmighan idi. Bu tékistlerde anglitilghan tarixi melumatlar toghrisida etrapliq tehlil élip bardim. Bulardin bashqa jem'iyetshunasliq, iqtisadshunasliq jehettinmu tehlil qildim. Yene biri bolsa, eserning axirigha menggü tashlar toghrisida hazirghiche élip bérilghan tetqiqatlarning tizimlikini qoydum. Menche türkologiye tetqiqatigha köp yéngi mezmunlarni qoshti. Bolupmu köktürkche tékistlerning edebiy alahidiliki, köktürk dölitining qanuni, iqtisadi we tarixi toghrisida köp yéngi mezmunlarni otturigha qoydum. Tilchilarla emes, edebiyatchilar, tarixshunaslar, iqtisatshunaslar we qanunshunaslarmu paydilinishqa tégishlik bir eser boldi dep qaraymen. Uyghurshunaslarmu paydilinishqa tégishlik kitab hésablinidu.”

Gérmaniye götinggen uniwérsitéti oqutquchisi doktor ablet semet ependi 1893-yilida köktürk abidilirini tunji qétim tomsén oqup chiqqandin kéyin, u,tékistlerni tarixi jehettin tetqiq qilishqa ehmiyet bergen bolsimu, edebiy jehettin tehlil qilinip baqmighanliqini, exmet bijan erjilasunning bu tetqiqatining u dewrdiki Uyghur tarixini tetqiq qilish üchünmu zor ehmiyetke ige ikenlikini bayan qildi.

Proféssor doktor exmet bijan erjilasunning türkologiye toghrisida yazghan 19 kitabi, yüz parchidin artuq maqalisi élan qilin'ghan bolup, buning ichide Uyghur riwayetliri, hazirqi zaman Uyghur tili grammatikisi we türkiy tillar diwanining eng axirqi terjimisimu bar.