Exmetjan hashiri: “‛chaharbagh‚ namliq esirimde Uyghur ayallirining iradisini bayan qildim”

Türkiye medeniyet we sayahet ministirliqining qollishi bilen yawro-asiya yazghuchilar birliki ötküzgen, 2-nöwetlik xelq'araliq “Qorqut ata drama yézish musabiqisi” da Uyghur yazghuchi exmetjan hashirining “Chaharbagh” namliq drama esiri birinchilikke érishken.

19-Dékabir enqerede ötküzülgen mukapat tarqitish murasimida parlamént ezasi, sabiq medeniyet we sayahet ministiri nebi awji yazghuchi exmetjan hashirigha mukapat médalini teqdim qildi. Igilinishiche, mezkur eser türk tiligha terjime qilinip, élan qilinidiken.

Exmetjan hashirining “Chaharbagh” namliq dramisi qachan yézilghan, eserde némiler bayan qilin'ghan? bu eserning edebiy we tarixiy qimmiti néme? biz bu so'allargha jawab tépish üchün eserning aptori exmetjan hashiri ependi we bir qisim edebiyatshunaslar bilen söhbet élip barduq.

Exmetjan hashiri ependi mezkur eserni buningdin 26 yil burun yazghanliqini, özi tughulup chong bolghan chaharbagh namliq yézida bolghan heqiqiy bir weqe ikenlikini bayan qildi: “Men ‛chaharbagh‚ namliq bu drama esirimni buningdin 26 yil burun yazghan idim. Bu eserni méning qelbimde insaniy tuyghuni oyghatqan bir eser dep qaraymen. Téxighiche héchqandaq yerde sehnide qoyulmighan idi. Men özümmu shu chaharbaghliq idim.”

Tonulghan yazghuchi exmetjan hashiri ependi 1941-1945-yilliridiki sowét-gérman urushi mezgilide sowét hökümitining bezi yézilarni bashqa yézilargha qoshuwetkenlikini, buning ichide özi tughulghan chaharbagh yézisiningmu barliqini, bu weqelerni yézip qaldurush pikirining özide qandaq otturigha chiqqanliqini bayan qilip munularni dédi: “Sowét-gérman urushi mezgilide arqa septiki bezi yézilarni kélecheki yoq, urushta yézidiki ademler ölüp ketti, bir yézini bashqa bir yézigha qoshuwétinglar dep perman chiqqan idi. Men tughulghan chaharbagh yézisimu bashqa bir yézigha qoshuwétilgen. Men hazir hayatta, bir yazghuchimen, emma méning yurtum yoq. Toxta, men bir yazghuchighu, shu yurt toghrisida yazay, shu yurtni tutup turghan qedirdan anilarni némishqa yazmaymen, dégen oy bilen bu drama esirini yazghan idim.”

Exmetjan hashiri, almuta shehiri yénigha jaylashqan chaharbagh yézisidiki bir Uyghur momayning hayatini bayan qilish arqiliq Uyghur xelqining qanchilik iradilik xelq ikenlikini otturigha qoyghanliqini bayan qilip mundaq dédi: “Chaharbagh yézisi qoshuwétilgendin kéyin hemmeylen bashqa yézilargha köchüp kétip yézida birla ayal qalidu. Yézidiki yerni, suni saqlap birla momay qalidu. Men damimda bu momayni yézini yorutup turghan bir chiragh dep yazghan idim. Nede yashisaq yashayli öz yurtimiz birinchi orunda turidu, bu yézidiki ayal héchqandaq jaygha ketmey bu yézini saqlap turidu. Beziler bu ayalni sarang bolup qéliptu, deydu. Emma nur'ana momayning ata-anisinimu kommunistlar öltürgen, bu ayalnimu yézidin köchmiding, dep sibiriyege sürgün qiliwetken. Sen partiyening yolyoruqigha boysunmiding dep sotlighan. Bu ayal 92 yashqiche bu yézidin ayrilmay alemdin ötti. Men bu ayalning hayatini yézish arqiliq drama esirimde Uyghurlarning tiz pükmes iradisini ipadilep berdim. Mesilen, men tughulghan öy u yézida bar, ayal yashighan öyni xatire öyi qilip qoyduq.”

Tonulghan yazghuchi exmetjan hashiri 79 yashqa kirip qalghanliqigha qarimay ijadiyitini dawamlashturmaqta. U hazirghiche 8 drama esiri yazghan bolup, üch esiri xelq'araliq mukapatqa érishken hemde exmetjan hashirigha qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéf teripidin “Töhpikar edebiyatchi” médali bérilgen. Exmetjan hashiri ependi bu heqte qisqiche melumat bérip mundaq dédi: “Men Uyghur tiyatérigha 7 drama yézip berdim. Bu sekkizinchi drama esirim. ‛idiqut‚ namliq drama esirim türk dunyasidiki yazghuchilar musabiqiside mukapatqa érishti. ‛yalghuz yilpiz‚ namliq drama esirimmu xelq'araliq musabiqige tewsiye qilindi. Qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéf manga médal berdi. Bir kitabimni dölet sétiwéliwatidu.”

Almutadiki Uyghur edebiyatshunaslardin doktor alimjan tiliwaldi ependi exmetjan ashirining 1960-yillarda edebiyat sépigha kirgen yazghuchi ikenlikini, qazaqistan musteqil bolghandin kéyin burun déyelmigen sözlirini déyishke bashlighanliqini ilgiri sürdi. Doktor alimjan tiliwaldi ependi “Chaharbagh” drama esirining eslide “Nur ana” namliq roman ikenlikini, buning Uyghur ayallirining küchlük iradisini yaritip bergenlikini bayan qildi.

Exmetjan hashirining drama eserlirining türk dunyasida mukapatlargha érishishi, türk tiligha terjime qilinishining ehmiyiti néme? izmirdiki ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat institutining oqutquchisi, proféssor alimjan inayet ependi buning Uyghur edebiyatining xelq'arada tonulushi üchün zor ehmiyetke ige ikenlikini bayan qildi.