“Türkiy milletler duchar bolghan qirghinchiliqlar lughiti” namliq kitabqa Uyghurlarmu kirgüzülgen

“Türkiy milletler duchar bolghan qirghinchiliqlar lughiti” namliq kitab türkiye malatya inönü uniwérsitéti pédagogika fakultéti oqutquchisi salim doruq'oghlu ependi bilen mezkur uniwérsitét oqughuchisi sewim saliq xanim teripidin tüzülgen bolup, kitabqa yéqinqi zaman tarixida türkiy milletler duchar bolghan qirghinchiliqlar kirgüzülgen. Kitab istanbul tuzla rayonluq hökümetning kültür neshriyati teripidin neshr qilin'ghan. 410 Betlik kitabqa Uyghurlar duchar bolghan qirghinchiliqlarmu kirgüzülgen. Biz bu heqte köz qarishini igilesh üchün bu kitabni neshrge teyyarlighan malatya inönü uniwérsitéti oqughuchisi sewim saliq xanim bilen söhbet élip barduq.

Bu kitabni yézish pikri sizde qandaq peyda bolghan? - dégen so'alimizgha sewim saliq xanim mundaq jawab berdi: “Kitabni yézish pikri men üchinchi sinip oqughuchisi waqtimda oqutquchimiz doktor salim doruq'oghluning pikri bilen otturigha chiqti. Bu xil qirghinchiliqlarni téximu keng ammigha yetküzüsh meqsiti bilen bundaq bir eser yézishni oylighan iduq. Eslide biz kichik hékayilerdin tesirlenduq. Weqelerni uzun bayan qilmay qisqa jümliler bilen anglitishni meqset qilduq. Men aldi bilen 50 weqeni izahlidim. Mesilen, Uyghurlar toghrisida ghulja qirghinchiliqi, ürümchi qirghinchiliqi, barin qirghinchiliqi toghrisida yézilghan maqale we kitablarni oqup qisqa qilip retlep chiqtim. Buni lughette qisqa qilip izahliduq.”

U, kitabning hejmi toghrisida melumat bérip mundaq dédi: “Eslide kitabni yézishqa bashlighanda bundaq chong hejimlik bir kitab yézishni oylimighan iduq. Emma yézishqa bashlighandin kéyin ichimizde bir qiziqish peyda boldi, téximu köp kishige bu weqelerni anglitayli dep, ikki yilning axirida bundaq bir chong kitab otturigha chiqti. Bu kitabta 700 söz-ibarige yeni weqege orun berduq.”

Qimmetlik radiyo anglighuchilar, kitabning axirigha türkiy milletler duchar bolghan qirghinchiliqlarni kimler qilghanliqigha orun bérilgen bolup, kitabni tüzgen sewim saliq xanim bu heqte melumat bérip mundaq dédi: “Biz kitabta étnik qirghinchiliq we sürgünlerni anglattuq. Bularni kim qildi? qandaq qildi? buni téximu konkrétlashturush we kishilerning diqqitini tartish üchün, biz bayan qilghan weqeler toghrisidiki resimlerni kitabning axirigha qoyduq we resimlerning astigha chüshendürüsh berduq. Mesilen, türkiy milletlerge qirghinchiliq élip barghan stalin, maw zédung, shéng shisey, jyang zémin, xu jintawgha oxshash kishilerning resimlirini qoyduq.”

“Türkiy milletler duchar bolghan qirghinchiliqlar lughiti” namliq kitabqa Uyghurlar toghrisida némiler bar? dégen so'alimizgha u, mundaq jawab berdi: “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi, ghulja qirghinchiliqi, maw zédungning Uyghurlargha élip barghan qirghinchiliqliri, hazirmu sherqiy türkistanda ademning organliri sétiliwatidu. Bular heqqide etrapliq izdinip kitabqa yazdim. Yene biri kitabta sherqiy türkistan toghrisida türkiyede neshr qilin'ghan kitablar toghrisida qisqa melumatlar berdim. Sherqiy türkistanda türmide yétiwatqan kishiler toghrisidimu melumatlar berduq. Sherqiy türkistanda xitayning bésimi dawamlishiwatidu, shunga kitabimizda buninggha alahide orun berduq. Bulardin bashqa qirim tatarlirigha, aghiska türklirige, iraqtiki türkmenler, süriyediki türkmenlerge élip bérilghan we bériliwatqan qirghinchiliqlarnimu qisqa bayan qildim.”

Siz kitabta, türkiy milletler duchar bolghan qirghinchiliqlarni lughet sheklide qisqa qilip anglatqanliqingizni dep öttingiz, buning ehmiyiti néme? dégen so'alimizgha, u, mundaq jawab berdi: “Bu bek muhim. Eslide eng muhim bolghini, türkiye türklirining buningdin xewerdar bolushi. Kishiler qérindashlirigha élip bériliwatqan zulumdin xewerdar bolghandin kéyin buni bashqilargha anglitish éhtiyaji hés qilidu. Biz bularni hemme ademge anglitayli dégen meqset bilen bu kitabni yazduq. Biz bularni pakitlar bilen otturigha qoyduq, bu bésim, yoq qilish siyasetliri bügünki kündimu élip bériliwatidu, biz bu heqte xelqimizni oyghitish üchün buni yazduq, xuda buyrusa paydisi bolidu.”

Sewim saliq xanim bundin kéyin bu heqte yene némilerni qilmaqchisiler dégen so'alimizgha mundaq jawab berdi: “Buningdin kéyin qilidighan ishimiz, biz ilim bilen shughullan'ghuchilar. Biz qilalaydighan ishlirimizni qelimimiz bilen qiliwatimiz. Bu heqtiki tetqiqatlirimizni téximu kéngeytimiz. Tarixqa nezer salidighan bolsaq, dunya nopusi köpeygenséri türkiy milletlerning nopusi aziyiptu. Hazirqi Uyghurlarning nopusi xitay resmiy menbeliride 10 milyon etrapida iken. Bu eger toghra bolsa, Uyghurlarning nopusi köpeymidi dégen gep. Xitay hökümiti 60 nechche yildin béri qanchilik Uyghur qérindishimizni öltürdi? bularni pakitlar bilen ilmiy shekilde anglitishni oylawatimiz. Bularni bu kitabtikidek lughet sheklide emes, belki ayrim-ayrim halda téximu keng we chongqur tetqiq qilip, oqurmenlerning paydilinishigha sunimiz. Bu heqte qolida matériyal bar Uyghur qérindashlirimizning biz bilen alaqe ornitishini ümid qilimiz.”