“Türkiy tillar diwani” almutada tunji qétim kiril yéziqida yoruq kördi

“Türkiy tillar diwani” kitabini kiril yéziqida teyyarlap chiqqan sadiqjan yunusof ependi sözde. 2018-Yili 27-öktebir. Almuta, qazaqistan.

“Türkiy tillar diwani” kitabini tonushturush murasimidin bir körünüsh. 2018-Yili 27-öktebir. Almuta, qazaqistan.

“Türkiy tillar diwani” kitabini tonushturush murasimidin bir körünüsh. 2018-Yili 27-öktebir. Almuta, qazaqistan.

“Türkiy tillar diwani” kitabini tonushturush murasimidin bir körünüsh. 2018-Yili 27-öktebir. Almuta, qazaqistan.

Ulugh Uyghur mutepekkuri mehmud qeshqerining “Türkiy tillar diwani” esiri almutada tunji qétim kiril yéziqida neshr qilindi. “Mir” neshriyat öyi teripidin yoruq körgen bu eserning omumiy hejmi 511 betni teshkil qildi. Mezkur kitab péshqedem ziyaliy sadiqjan yunusof teripidin neshrge teyyarlan'ghan.

Shu munasiwet bilen 27-öktebirde abdulla rozibaqiyéf namidiki 153-mektep gimnaziyeside kitabni tonushturush murasimi bolup ötti. Uninggha ziyaliylar, ammiwi axbarat wasitiliri wekilliri, yurt-jama'etchilik, mu'ellimler we oqughuchilar qatnashti.

Yighin riyasetchisi Uyghur tili we edebiyati mu'ellimi zulfiye abdullayéwa mezkur murasimning mehmud qeshqerining 1010 yilliq tewellutigha béghishlan'ghanliqini otturigha qoydi. U bu pa'aliyetning keng da'iride, yeni mektep oqughuchiliri we quddus ghojamyarof namidiki dölet akadémiyelik Uyghur tiyatiri artislirining qatnishishi bilen ötküzüshning pilanlan'ghanliqini köpchilikke yetküzdi. Emma mezkur tiyatir rézhissori we artisi muhit hézimofning tuyuqsiz wapati munasiwiti bilen murasim programmisining keskin qisqartilghanliqi eskertildi.

Murasim qatnashquchiliri muhit hézimofni bir minutluq süküt saqlap, eske aldi.

“Türkiy tillar diwani” kitabini tonushturush murasimi mezkur gimnaziye oqughuchilirining mehmud qeshqerige béghishlan'ghan shé'irlarni oqush bilen bashlandi. Andin sehnige chiqqan qazaqistan parlaménti aliy kéngishining ezasi, qazaqistan Uyghurlirining jumhuriyetlik étno-medeniyet merkizining re'isi shahimerdan nurumof kitabni tonushturush murasimining léntisini kesti. U öz sözide qazaqistanda milliy siyasetning toghra yolda élip bériliwatqanliqini, shuning arqisida Uyghurlarningmu öz tilini saqlap, ma'aripini, medeniyitini rawajlandurush imkaniyitige ige boluwatqanliqini alahide tekitlidi. Shahimerdan nurumof “Türkiy tillar diwani” ning tonulghan chong bir yadikarliq ikenlikini, bügünki künde uning tunji qétim Uyghur kiril yéziqida yoruq körgenlikini chong ilmiy yéngiliq dep hésablaydighanliqini otturigha qoydi. U yene Uyghurlarning köp yilliq tarixqa, bay medeniyetke ige xelq ikenlikini alahide tekitlidi.

Nöwette sözge chiqqan ablayxan namidiki qazaq xelq'ara munasiwetler we dunya tilliri uniwérsitétining proféssori walériy mexpirof mezkur kitabning ilmiy ehmiyitining intayin zor ikenlikini, buni onlighan meshhur dunya alimlirining ispatlighanliqini, uning köpligen dunya tillirigha terjime qilin'ghanliqini bildürdi. U bu eserning kiril yéziqida neshr qilinishining bolupmu qazaqistanda ana tilida bilim éliwatqan Uyghur qiz-yigitliri üchün, shundaqla köpligen kitabxanlar üchünmu ehmiyitining intayin zor ikenlikini tekitlidi.

Kiril yéziqidiki “Türkiy tillar diwani” kitabini neshr qilishqa hamiyliq qilghan sabit hajim yüsüpof sözge chiqip, Uyghurlarning qedimiy yadikarliqlirini saqlap qélishta we terghib qilishta bolupmu alimlarning chong rol oynaydighanliqini ilgiri sürdi. U “Türkiy tillar diwani” oxshash ulugh eserlerning yashlar üchünmu terbiyiwi ehmiyitining zor ikenlikini ilgiri sürdi.

Sadiqjan yunusof bolsa, öz waqtida Uyghur élige bérip, köpligen kitablarni élip kelgenlikini, buningda özi paydilinish üchünla emes, belki kéyinki ewladlargha miras süpitide qaldurush meqsitiningmu bolghanliqini bildürdi. U mezkur kitabni neshr qilish tarixigha toxtaldi. U shundaqla mezkur kitabni yoruqqa chiqirishqa salmaqliq küch chiqarghan, xelq menpe'etini öz menpe'etidin üstün köridighan milletperwer shexs sabit hajim yüsüpofqa cheksiz minnetdarliqini izhar qildi.

Sadiqjan yunusof ependining éytishiche, u 1985-yili Uyghur élide bolghan peytide din, ma'arip, til, edebiyat, medeniyet, sen'et, örp-adet, étnografiye we bashqimu sahelerge a'it 300 ge yéqin kitablarni élip chiqqan iken. U mezkur kitablarni élip chiqishta ularni kiril yéziqigha köchürüp, ottura asiyadiki Uyghurlargha tonushturush meqsitini közligen iken. Bügün'ge qeder u 50 etrapida kitabni kiril yéziqigha köchürgen. Sadiqjan yunusof ependi mundaq dédi: “Buning ichide 15ke yéqin kitab ‛mir‚ we ‛dewr‚ neshriyatliri arqiliq neshr qilinip, musulmanlarning qoligha tarqitildi. Buninggha milletperwer, saxawetlik insanlirimiz yardem qildi. ‛türkiy tillar diwani‚ bolsa, dunyada tengdishi yoq shahane eser. Bizning yurtdishimiz, saxawetchi insan sabit hajim yüsüpof 8 ming dollar pul chiqirip, 1000 nusxa neshr qildi. U köpchilikke bikargha tarqitip bérildi. Méning arminim emelge ashti. Méning yene nurghun pilanlirim bar. Buningghimu saxawetchi insanlirimiz qol béridu dep oylaymen.”

Ziyaritimizni qobul qilghan ziyaliy zuxrullam qurwanbaqiyéf ependi bu murasimning qazaqistan Uyghurliri üchün tarixiy weqe bolup qalidighanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Türkiy tillar diwani” kitabi nurghun yillar anglighan bilen ottura asiyadiki xelqimiz kiril yéziqida oqup yürgenliktin, ereb yéziqini körmigen. Uning kiril yéziqida chiqishi barliqimizni xushal qildi. Bügün yene tiyatirimizning ataqliq rézhissori we artisi muhit hézimofni atap öttuq. Eng asasi bügün wetinimizde boluwatqan qirghinchiliq weqelirinimu eslep öttuq. Bir söz bilen éytqanda, bügünki pa'aliyitimiz yaxshi ötti dep hésablaymen.”

Igilishimizche, mehmud qeshqerining 1000 yilliq tewelluti on yil ilgiri almutada daghdughiliq ötküzülgen idi. Bu chong tentenini jumhuriyetlik Uyghur medeniyet merkizi uyushturghan bolup, buninggha munasiwetlik bashqimu köpligen pa'aliyetler ötken idi. Shularning biri “Mehmud qeshqerining dunya medeniyitige qoshqan töhpisi” namliq ilmiy muhakime yighini idi. Uninggha qazaqistan, qirghizistan, özbékistan, rusiye we Uyghur aptonom rayonining tonulghan alimliri ishtirak qilghan idi.