Hindistandiki türkiy xelqler

Özlirini begler dep ataydighan qeshqerlik Uyghurlarning ewladliri. 2013-Yili féwral.

Yéqinda türkiye téléwiziye idarisi hindistandiki türkiy xelqler namliq töt qisimliq höjjetlik filimni ishlep tarqatqan.

Filimde özlirini begler dep ataydighan qeshqerlik Uyghurlarning ewladimu tonushturulghan bolup, biz hindistandiki türkiy xelqler heqqide melumat igilesh üchün filim ishligüchi weli uchmas ependi bilen söhbet élip barduq.

‏-Weli ependi türkiy xelqler tarqalghan rayonlar adette hemme teripidin bilin'gen belgilik bir térritoriyedur. Siz hindistandiki türkler namliq höjjetlik filimni süretke aldingiz, bizge hindistandiki türkler heqqide melumat bergen bolsingiz?

‏-Xelq'ara ilmiy muhakime yighini we munazire sorunlirida türkiy xelqler heqqide maqale oquydighanlar köprek saha jumhuriyiti, türkistan rayonliridiki türkiy xelqler, balqan türkliri we kawkaziye türkliri heqqidiki tetqiqatlirini otturigha qoyidu. Bular izchil méning diqqitimni tartip kelgen. Iran, afghanistan qatarliq jaylargha bérip izdinish asan'gha toxtimaydu. Insanlar pakistan we hindistan qatarliq rayonlarda türk yoq dep qaraydu. Hazirghiche héch kishi bu heqte tetqiqat élip bérip, maqale yézip chiqqini yoq. Men béyjing uniwérsitétida magistirliq oqughan waqtimda pakistan, hindistanliq sawaqdashlirimdin u rayonlarda nurghunlighan türklerning yashaydighanliqini anglighan idim. Bu türkler herqaysi türkiy milletlerni öz ichige alidu. Shuning bilen men bu témini qolgha élishni oylidim we 20 yildin béri mushu heqte izdinip kéliwatimen. Shundin béri bu témigha munasiwetlik nurghunlighan matériyallarni toplidim, uchurlargha ige boldum. Axirida bu tetqiqat netijemni jem'iyetke ashkarilashni xalap qaldim we höjjetlik filim arqiliq buni emelge ashurushni pilanlidim. Hindistandiki yerlik türkler namliq höjjetlik filimni ishlep chiqtim. Bu höjjetlik filimni türkiye téléwiziyisi süretke élip tarqatti. Hindi medeniyitining tesiride u yerde héchqandaq türk yoqtek bir menzire otturigha chiqiptu. Biz süretke élish jeryanida uttarpradesh rayonidila 64 perqliq türk qewmlirige mensup türklerning barliqini éniqliduq. Bixar rayonidimu birmunche perqliq türk qewmlirige mensup türklerni körduq. Keshmirningmu hindistan'gha tewe qismida nurghunlighan türkiy xelqler bar. Bular ayrim-ayrim tetqiq qilinishi kérek. Méning buni jem'iyetke ashkarilishim akadémik xadimlarni bu témining ayrim ‏-ayrim nuqtiliri üstide tetqiqat élip bérishqa ündesh üchündur.

‏-Bu rayonlar hindistanning qaysi teripige jaylashqan? bu türkiy xelqlerning teweliki heqqide qisqiche melumat bergen bolsingiz?

‏-Hindistanning ganggi deryasining shimaliy we jenubida anatoliye zéminidinmu chong bolghan payansiz tüzlenglik we oymanliqlar bar. Mana mushu rayonda uttarpradesh deydighan yéngi déhlining sherqige jaylashqan bir rayon bar. Hindistanning eng nopusi zich rayonliridin biri. Bu rayonning nopusi 200 milyondin köp. Buning sherqide bixar wilayiti bar. Bu yerdimu türkiy xelqler yashaydu. Bundin bashqa yene jambu keshmirdimu milyonlighan türkiy xelq yashaydu. Höjjetlik filimde yer alghan türkiy xelqlerning köpi qoja türklirige mensup kishiler. Qoja türkliri asasen uttarpradeshte yashaydu. Bu wilayetning murad'abad shehiri we etrapidiki joya, rampur, sambal qatarliq sheherliride nurghunlighan türkler yashaydu. Bu türkiy xelqler özlirini herxil türkiy qebililerning nami bilen atisimu, hindistanliqlar bularni türk dep ataydu. Bularning ichide hetta parlaménttin yer alghan kishilermu barken. Hazir parlaméntta bir türk xelq wekili bar bolup, uning ismi shefiqu rehman berk. U 20 yildin béri besh qétim xelq wekili saylinip hindistan parlaméntida xizmet qilmaqta. Gerche sambalda 50 ming türkiy xelq bolsimu, shefiqu rehman her qétim 300 mingdin artuq bélet bilen parlaméntqa kiriptu. Bu yerdiki türkler baghwenchilik, yéza igilik, charwichiliq bilen shughullinidiken. Hindistandiki türkler adette bashqa milletlerdin kélin qobul qilidiken, lékin qizlirini bashqa milletlerge bermeydiken. Bundaq ehwal astida türkler assimilyatsiye bolup ketmey saqlinip turuptu.

‏-Hindistandiki türklerdin qaysi türkiy qewmlerge mensup türklerni kördünglar?

‏-Buninggha da'ir herxil köz qarashlar mewjut. Emma asasen qobul qilinidighan köz qarashta, qoja türkliri özlirini ghezneli mehmutning eskerlirining ewladi deydiken. Ghezneli mehmudning hindistan'gha bolghan tunji sepiri 1000-yili bashlan'ghan bolup, undin kéyinmu oghulliri 17 qétim seper qilghan. Bu jeryanda eskerler we dölet mensupliri hindistanda yerleshken. Sani eng köp bolghini qoja türkliri. Bundin qalsa begler bolup, menche begler qeshqerdin kelgenler bolup, tarixta asasen hakimiyet tutqan millet bolghachqa, özlirini begler dep atashqan. Undin bashqa yene joja, bubni, yene özini xanlar deydighan 20 milyon etrapida türkiy xelq bar bolup, xanlar yene pakistandimu yashaydiken. Undin qalsa chutay deydighanlar bar bolup, bu chaghatay ismidin kelgen. Bular edebiyat-sen'et saheside küchlük tesirge ige iken. Undin bashqa yene efendiler, beg menisidiki raja qatarliq namlar bilen atilidighan türkiy milletmu bar iken. Rajalar bilen efendiler asasen keshmirde yashaydiken. Tanoli namliq türkiy millet bixarda yashaydiken. Osmaniy namliq türkiy milletmu bar iken. Hindistanda texminen ming a'ililik osmaniy türkliri bar iken. Pütünley osmaniylar yashaydighan bir yézini taptuq. 400 Yil burun istanbuldin buxaragha yolgha chiqip buxara waliysi shahmurad buxari bilen bille hindistan'gha barghan ikki türk qomandani we kéyin barghanlar tedrijiy shu yerge yerliship bügünki osmaniy dégen milletni shekillendürüptu. Hindistandiki türklerde shejerichilik tereqqiy qilghan bolup, herbir a'ile özining kem dégende sekkiz ‏-toqquz sulalisini dep béreleydiken. Hem buni yéziqta xatirilep mangidiken hem yéngi ewladlargha bildürüp mangidiken. Shunga bizmu qiynalmayla bularning tarixini biliwalduq.

‏-Ularning til we örp ‏-adetliri heqqide qisqiche melumat bergen bolsingiz?

‏-Ular tilini untup kétiptu. Bularning hemmisi hindistan musulmanlirining ortaq edebiy tili bolghan ordu tilini qollinidiken.

Biz sheherlishish jeryanida untup qalghan bezi örp ‏-adetlirimiz ularda saqlinip qaptu. Öylerde asasen dégüdek tam tekchiliri bar iken. Chine ‏-texse, hediyelik buyum qatarliqlarni tizip qoyidiken. Bu türklerning örp ‏-aditi hésablinidu.

Türkiye téléwiziye idarisi xadimi weli uchmas ependi hindistandiki türkler namliq höjjetlik filimni ishligendin kéyin türkiye hökümiti bu ishqa étibar bérishke bashlighan we hindistandiki türklerning ichidin her yili oqush mukapati bilen oqutulidighan 20 oqughuchini türkiyige ekélip oqutmaqta. Hindistanliq türkler öz medeniyitini tirildürüsh üchün türkiye hökümitidin hindistanda türk mekteplirini échishni we köpligen oqutquchilarni ewetishni telep qilghan.