Kemsitilgen kesip we “Ulugh” béqindiliq (2)

Ixtiyariy muxbirimiz abduweli ayup
2017.02.28
abduweli-ayup-trt.jpg T r t awazi téléwiziyeside tarqitilghan merhum sha'ir memet'éli tewpiq we abduxaliq Uyghur toghrisida mexsus söhbet programmisida Uyghur til edebiyat tetqiqatchisi abduweli ayup ependi. 2016-Yili may, türkiye.
RFA/Arslan

Ezherdiki Uyghur taliplargha ilahi ilim igileshni nishan qilish bilenla qalmay, kündilik pilan tüzüp yashash we jan béqishqa esqatidighan bir kesip öginish heqqide léksiye qildim. Béshimdin ötküzgen tejribem boyiche musapirettiki hayatta mendek edebiyat, tarix we tilshunasliq bilidighan bir ademge qarighanda tamchiliq, bézekchilik, kompiyotirchiliq qilidighan bir ademning bekrek yaxshi kün kechüridighanliqini, shunga eger oqush hayatimdin pushayman qilishqa toghra kelse bir kesipni qoshup öginip qoymighinimgha pushayman qilidighanliqimni dédim. Bir qisim oqughuchilar bu gépimge reddiye bérip, din oqushining jan béqish üchün emeslikini, misirgha jan béqishqa esqatidighan kesip öginishke kelmigenlikini tekitleshti.

Wetende jughrapiye oqughan bir magistirning ezherge kelgendin kéyin burunraq din oqumay kesip oqughinidin pushayman qilghanliqini, ilahiy ilim aldida bashqa ilimning erzimes nerse ikenlikini étirap qilghanliqini pakit qilip manga reddiye berdi. Tüzümdin yuqumlinishning neqeder éghirliqini bayqap epsuslandim, belkim, men démekchi bolghanlirimni yaxshi chüshendürelmigendimen. Shundaq qilip léksiyemni islam tarixida néme üchün saray sha'irliri we saray ölimaliri dégen uqumning barliqqa kelgenliki heqqide toxtilish bilen ayaghlashturay dédim we “Bazarda aqqidek hüniri yoq sha'ir hökümdarni maxtap shé'ir satidu, özini baqqudek kespi yoq ölima hökümetni aqlap petiwa satidu. Hüner satsa hünerwen deymiz, yasap satsa kasip ataymiz, emma petiwa we shé'ir satsa satqun bolup tonulidighan gep” dégenlerni tekitlep, bir'az échin'ghanche xoshlashtim.

Yuqiriqidek mesum oqughuchilarni tüzümdin yuqumliniptu, dep oylidim. Emeliyette tüzümdin yuqumlinish hemmimizde bar. Chünki biz déhqan, ishchi, kadir, bay, bashliq dégendek éniq siniplargha ayrilghan jem'iyetning mehsulidurmiz. Bu siniplargha mensup kishilerning jem'iyettiki iqtisadiy, ijtima'iy we siyasiy orni asman zémin perqlinidu.

Etrapimizdiki herqandaq kishi yuqiriqi siniplarning birige tewe bolidu we jem'iyette shuninggha layiq mu'amilige uchraydu. Biz özimizge we özgilerge bezide angliq we angsiz yuqiriqi sinip ayrimisi boyiche mu'amile qilimiz. Shunga jem'iyette kesip igilesh dégenlik töwen tebiqidiki ishchining ishidek tuyulup anche qarshi élinmaydu. Shu wejidin yashlirimiz mehellilerde kaltek kötürüp jésekchilik qilishni, qalqan tutup qarawulluq qilishni birer hünerning péshini tutushtin ewzel bilidu. Hemmimiz tebiqichilik hökümran bolghan jem'iyetning qélipida quyulghinimiz, yuqumlan'ghinimiz üchün bir qisim yashlar chet'ellerdimu awwal birer kesipning péshini tutmay erebche we qur'an ögitidighan heqsiz mekteplerde oqushni tallawatidu, bezi ata-anilar we ölimalar etrapidikilerni, hetta balilarnimu shuninggha dewet qiliwatimiz. Bu ejdadlirimizning “Insan'gha 72 xil hüner az”, “Hünerlik insan xar bolmas” dégen'ge oxshash wesiyetlirini we muhemmed eleyhissalamning sodiger, dawut eleyhissalamning tömürchi, zekeriya eleyhissalamning yaghachchi, eysa eleyhissalamning doxtur bolghanliqidek sünnetlerni tashlap qoyghan'gha barawer.

Meslihet sorighan we sorimighan ini singillargha shuni dégüm bar؛ bügün biz yershari torliship bir kentke aylan'ghan dewrde yashawatimiz. Risqimizning nege chéchilghanliqini héch qaysimiz bilmeymiz. Bashqilargha mohtaj bolmay, birer siyasiy guruh, idé'ologiye we organ'gha béqinip qalmay, zakat tilimey zakat bérip yashimaqchi bolsaq özimizde dunyaning nerige barsaq ishletkili bolidighan bir kesip, hemme yerde qollinilidighan bir til we semimiyetni ölchem qilghan bir exlaq yétildürginimiz ewzel. Ilahiyetke bolghan söygü, shé'iriyetke bolghan hewes, tarixqa bolghan muhebbet, ghayibqa bolghan tepekkur, jem'iyetke bolghan qiziqsinishlar peqet bizning ömürlük ghayimiz bolup meniwi éhtiyajimizni qanduridu. Emma iqtisadni mator qilip ayliniwatqan dunyada bizning kündilik éhtiyajimizni qanduridighan birer kesip turmush wasitimiz bolmisa, ulughwar ghayiler puchek turmush wasitisige aylinip, ghayining esli qimmiti we bizning insani qimmitimiz yerge urulushi mumkin.

(Tügidi)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.