Москвада өткүзүлгән илмий муһакимә йиғинида уйғур мәдәнийити тонуштурулди

Қазақистанниң җүргеноф намидики сәнәт академийәсиниң режиссорлуқ вә телевизийә факултетида билим тәһсил қиливатқан уйғур оқуғучи гүлназ қурванбақийева русийәлик сәнәт тәтқиқатчиси олга галакова билән. 2018-Йили декабир, москва.

Москвадики уйғур уссул коллектипиниң бир гуруппа әзалири. 2018-Йили.

Уйғурларниң түркий хәлқләр ичидә өзиниң қәдимий тарихи вә бай мәдәнийити билән дуняға тонулғанлиқи мәлум.

Буниңға ғәрбтики атақлиқ алимларниң, експедитсийәчиләрниң вә саяһәтчиләрниң йезип қалдурған әмгәклири дәлил болалайду. Һазирқи вақитта көплигән тәтқиқатчилар әнә шу мәнбәләрни асас қилған һалда, уйғурларниң тарихи вә мәдәнийитигә аит издинишлирини давам қилип кәлмәктә. Уйғур мәдәнийитини түрлүк илмий муһакимә йиғинлирида вә башқиму һәр хил паалийәтләрдә тонуштурмақта. Уларниң ичидә яш тәтқиқатчиларму бар болуп, һазир яшларға болған үмид барғансери күчәймәктә.

2019-Йил қазақистан президенти нурсултан назарбайеф тәрипидин “яшлар йили” дәп елан қилинған болуп, мәтбуатларда талантлиқ яшларни тонуштуруш асасий вәзипиләрниң бири қилип қоюлған иди. Шу мунасивәт билән 17-январда алмута шәһиридә нәшр қилинидиған җумһурийәтлик “уйғур авази” гезитидә яш тәтқиқатчи гүлназ қурванбақийеваниң русийә пайтәхти москваға қилған сәпири һәққидә мақалә елан қилинди.

Мәшүр сасиқоф қәлимидики “уйғур сәнити русийәдә тонуштурулди” намлиқ мәзкур мақалидә аптор қазақистанниң җүргеноф намидики сәнәт академийәсиниң режиссорлуқ вә телевизийә факултетида билим тәһсил қиливатқан уйғур оқуғучи гүлназ қурванбақийеваниң москвада өткүзүлгән илмий муһакимә йиғинида уйғурларниң сәнитини тонуштурғанлиқини баян қилған.

Биз алмута шәһиридә яшаватқан гүлназ қурванбақийевани зиярәт қилип, униң билән мәзкур сәпәр һәққидә сөһбәтләштуқ. У зияритимизни қобул қилип, мундақ деди: “келәчәк-2018‛дәп аталған бу илмий муһакимә йиғиниға мән‚қазақистандики уйғур тиятириниң шәкиллиниши‛дегән илмий доклатим билән қатнаштим. Мән мәзкур мавзу билән мән сәнәт академийәсигә оқушқа киргән вақтимдин тартип шуғуллинишқа башлиған идим. Чүнки бу мавзу мени бәк қизиқтуриду. Илгири мән бу мәсилә тоғрилиқ чоң мақалә елан қилған идим. Доклатимда мән уйғур тиятириниң дәсләптә қазақистанниң челәк йезисида шәкиллинишкә башлиғанлиқи, тиятир сәһнисидә қоюлған тунҗи әсәрләр һәм тиятирниң қандақ қилип алмутаға көчүрүлгәнлики тоғрилиқ тәпсилий мәлумат бәрдим. Доклатимниң ахирида уйғурларниң‚он икки муқами" һәққидә тохтилип, униң юнеско, йәни б д т пән, маарип вә мәдәнийәт тәшкилати тәрипидин һимайигә елинғанлиқини, униңда уйғур хәлқиниң қәдимий тарихи, мәдәнийити вә өрп-адәтлириниң тәсвирләнгәнликини тәкитлидим. Йиғин қатнашқучилириға йәнә син көрүнүшлири арқилиқ уйғурларниң уссул сәнитидин үзүндиләрни намайиш қилдим. Улар буни тунҗи қетим көрүватқанлиқтин наһайити қизиқти. Йиғин қатнашчилири бу учурлар арқилиқ уйғурларни милләт сүпитидә тонуди. Мениң доклатим көпчиликни қизиқтурғанлиқтин мениң кейинки йиғинларғиму қатнишишимни һәм конкрет мавзу бойичә доклат қилип беришимни тәклип қилди. Йиғин қатнашқучилири қазақистан уйғурлириниң бүгүнки һаяти тоғрилиқ көплигән соалларни қойди.”

Гүлназ қурванбақийеваниң ейтишичә, мәзкур йиғинға москва, санкт-петербург, новосибирск қатарлиқ шәһәрләрдә билим еливатқан оқуғучилар қатнашқан. У шундақла москвада өткүзүлүватқан “салам италийә!” намлиқ хәлқара мәдәнийәт көргәзмисини зиярәт қилип, униңда дуня кино чолпанлири билән тонушқанлиқини оттуриға қойди. Болупму италийәлик кино режиссори нико чирасоло билән болған сөһбити җәрянида гүлназ қурванбақийева өзиниң уйғурлар тоғрилиқ һөҗҗәтлик филим ишләп чиқип, уни италийәдә намайиш қилиш истикидә икәнликини билдүргән.

Игилишимизчә, уйғурлар асасән русийәниң москва шәһири вә москва областида яшаватқан болуп, омумий сани 500 гә йетидикән. Москвадики “уйғурларниң миллий-мәдәнийәт бирләшмиси” ниң сабиқ рәиси рәпқәт садиқофниң ейтишичә, москвада уйғурларниң тунҗи җәмийити 1993-йили русийә пәнләр академийәсиниң шәрқшунаслиқ институти билән бирликтә қурулған икән. Рәпқәт садиқоф зияритимизни қобул қилип, мундақ деди: “шу вақтидин тартип хели паалийәтләрни өткүздуқ. Бу йәрдә асасән қазақистан вә қирғизистандин кәлгән уйғурлар яшайду. Тарихий вәтинимиздин кәлгән адәмләр аз. Асасий ишимиз өрп-адәтлиримизни, ана тилимизни сақлаш вә бу йәрдики пуқраларни уйғур мәдәнийити билән тонуштуруштур. Бу йил уйғурларниң мәдәнийәт фестивалини өткүзмәкчимиз. Өз ишимизни москвадики милләтләр өйи тәшкилатида өткүзүватимиз. У йәрдә икки қизлар уссул коллектипимиз бар. яшлар ансамбилини қуруш пиланимизму бар.”

Мәлум болушичә, москвада уйғур мәдәнийити тунҗи қетим 1980-йили тонуштурулған икән. Қуддус ғоҗамяроф намидики дөләт академийәлик уйғур музикилиқ комедийә тиятириниң режиссори ялқунҗан шәмийефниң ейтишичә, уйғур тиятириниң бу сәпири пүткүл оттура асия уйғурлири үчүн тарихий бир вәқәгә айланған икән. У мундақ деди: “шу вақитта пүтүнләй тиятир болуп, 100 дин ошуқ адәм барди. Биз икки оюн билән бир чоң консерт программиси елип барған идуқ. Москвада биз 6 күн сатира тиятирида болдуқ. Тамашибинлар яхши кәлди, өзимизму һәйран қалдуқ. Бизгә йеқин милләтләрдин татар, өзбек вә қазақлар көп болди. У вақитта бизниң мудиримиз икрам мәсимоф иди.”

Игилинишичә, москвада һазир уйғур, өзбек, татар, қазақ, қирғиз қатарлиқ түркий тиллиқ милләтләр яшаватқан болуп, улар һәр хил сәвәбләр билән русийәгә келип олтурақлашқанлар икән. Улар өз җәмийәтлирини қуруп, мәдәнийитини раваҗландуруш бойичә һәр хил паалийәтләрни елип бармақтикән. Буниңдин бир ай илгири москвадики хитай әлчиханиси алдида хитайниң уйғур елидики җаза лагерлириға қарши ялғуз кишилик намайишлар өткүзүлгән иди. Униңға қатнашқан мәркизий асия сиясий көчмәнләр җәмийитиниң президенти бәһрам һәмрайеф вә торбәтчи бәһрам рәһман “хитай! йиғивелиш лагерлирини яп! әркинлик ишиклирини ач!”, “хитайдин мусулманлар үчүн йиғивелиш лагерлирини йепишни тәләп қилимиз!” дегән сөзләр йезилған варақчиларни һәм ай-юлтузлуқ көк байрақни көтүрүп чиққан иди. Мәзкур наразилиқ һәрикитигә москвадики уйғурларниң миллий-мәдәнийәт бирләшмисиниң мәсули шәриф әхмәтофму қатнашқан иди.