Uyghur ziyaliyliri “Xeter astidiki edibler” torining yilliq doklatidin orun aldi

“Bölgünchilik” bilen eyiblinip, ikki yil kéchiktürülüp ölüm jazasigha höküm qilin'ghan, shinjang uniwérsitétning sabiq mudiri, proféssor tashpolat téyip parizh uniwérsitétida pexriy proféssorluq guwahnamisini tapshuruwalghan körünüshi. (Waqti éniq emes)

Nöwette Uyghurlarning xitay hökümiti teripidin zor kölemlik tutqun qilinishi bir chong téma süpitide qiziq nuqta boluwatqandin bashqa yene, shu milletning ichidin yétiship chiqqan Uyghur ziyaliyliriningmu keyni-keynidin tutulup, muddetsiz qamaq jazasi yaki ölüm jazalirigha höküm qilinishi, bezilirining téxi iz-déreksiz yoqap kétishi eslidinla mewjut boluwatqan éghir kishilik hoquq mesilisini yenimu bir derijige kötürdi.

23-Öktebir küni nyu-york uniwérsitéti qanun fakultétida ötküzülgen “2018-Yilliq erkin pikir yürgüzüsh” témisidiki dunyaning herqaysi jayliridiki aliy melumatliq ziyaliylarning nöwettiki qiyin weziyiti tonushturulghan yilliq doklatini élan qilish yighini yuqirida éytip ötken ziyaliylarni qoghdash pa'aliyitining roshen ipadisidur.

Mezkur pa'aliyet “Xeter astidiki edibler” tori teripidin uyushturulghan bolup, bu pütün dunyadiki xeter astida qalghan hem bésimgha uchrighan ilim ehliliri, ziyaliylar we oqughuchilarni qoghdashni asasliq meqset qilghan bir xelq'araliq teshkilat.

“Xeter astidiki edibler” tori élan qilghan bu doklatta Uyghur ziyaliylar we oqughuchilarghimu alahide orun bérilgen. Doklatta xitayning dep kéliwatqan atalmish “Qayta terbiyelep özgertish lagérliri” tilgha élinip, shu lagérlarda jismaniy we rohiy jehettin qattiq bésimgha uchrawatqan Uyghur ilim ehliliri nuqtiliq chüshendürülgen.

Yuqirida éytip ötülgendek Uyghur mesilisining bu xelq'araliq teshkilat élan qilghan yilliq doklattin orun élishi diqqet qozghidi. Mezkur teshkilatning aliy derijilik programma bashliqi we teshwiqatchisi deniyal patrik muniyr bu nuqtida öz köz-qarishini biz bilen ortaqlashti.

U mundaq dédi: “Yéqindin buyan Uyghurlarning weziyiti künsayin nacharlishishqa qarap kétiwatidu. Bultur misirdiki oqughuchilar xitaygha qayturulghandin bashlapla biz bu mesilige diqqet qilip kéliwatqan iduq. Eng addiysi ilham toxtigha oxshash nurghun Uyghur ziyaliyliri xitay hökümiti teripidin jazalargha höküm qilindi yaki lagérlargha tashlandi. Bu qet'iy étibarsiz qarashqa bolmaydighan bir mesile, shundaqla bizningmu küchlük endishimizni qozghidi. Biz mushu nuqtilarni közde tutup Uyghur mesilisini doklatqa qoshtuq.”

Biz deniyal muniyrdin yene Uyghur ziyaliylirining weziyitini anglitishta qollan'ghan asasliq menbening qaysi ikenliki heqqidimu pikir élishqa tirishtuq.

U munularni körsetti: “Biz bu yilliq doklatni élan qilishta Uyghur kishilik hoquq qurulushi we dunya Uyghur qurultiyi qatarliq bashqa Uyghur teshkilatlar élan qilghan bayanat, doklat we xewerlerge asaslanduq. Uningdin bashqa yene erkin asiya radiyosi élan qiliwatqan kündilik xewer we tepsiliy xewerlermu bizning bu doklatni tamamlishimizda yardimi boldi.”

Mezkur pa'aliyetke Uyghur kishilik hoquq qurulushining diréktori ömer qanat ependi teklip bilen qatnashqan. Yighinda u Uyghur edibliri we oqughuchiliri heqqide muhim söz qilghan bolup, pa'aliyetning rohini biz bilen ortaqlashti.

U mundaq dédi: “‛xeter astidiki edibler‚ tori uyushturghan bu pa'aliyet heqiqeten yaxshi boldi. Uyghur ziyaliylarning mesilisi tunji qétim mezkur teshkilatning doklatidin orun aldi. Pa'aliyette men 22-öktebir özimiz élan qilghan mexsus Uyghur ziyaliylirining weziyiti heqqidiki doklatimiznimu chüshendürdüm. Mushu sewebtin pa'aliyetke qatnashqan uniwérsitét jama'iti we ziyaliylar Uyghurlarning omumiy weziyiti heqqide téximu yaxshi chüshenchilerge ige boldi.

Ömer qanat ependi mushu pa'aliyet arqiliq Uyghurlarning bundin kéyinki ehwalliri heqqide otturigha qoyghan teleplirinimu tilgha élip mundaq dédi: “Biz bu teshkilatqa mundaq ikki telepni otturigha qoyduq, birinchidin Uyghur diyarida lagérlargha qamalghan kishilerni qoyup bérishi üchün mushu teshkilat özi bashchiliq qilip xelq'arani seperwer qilishqa ündiduq. Ikkinchidin, özi chet-ellerde oquwatqan, emma ata-anisi lagérlargha ekétilgen oqughuchilar iqtisadiy jehettin éghir qiyinchiliqqa uchrawatidu. Biz shunga mezkur teshkilatning mushundaq oqughuchilargha yardem bérish üchün chare tépishqa chaqirduq, shundaqla uniwérsitétlar bilen alaqiliship, qiyinchiliqta qalghan oqughuchilarning oqush pulini yoq qiliwétish imkaniyiti bolsila uni yoq qiliwétish üchün yardemde bolushini telep qilduq.”

Deniyal bu qétimliq doklatning Uyghurlarning xelq'arada qozghiyalaydighan tesiri heqqidimu chüshenche berdi.

U mundaq dédi: “Eng awwal xelq'aradin Uyghurlarni xitaygha qayturuwetmeslik heqqide bir qoghdighuchi pasil shekillinidu. Mesilen uniwérsitétlarda ishleydighan we oquydighan Uyghur oqutquchi- oqughuchilarning bashqa millettin bolghan xizmetdash yaki sawaqdashliri ularni qoghdash üchün mekteptin yardem telep qilidu. Ikkinchidin, dunyadiki aliy ma'arip ministirliqi, kishilik hoquq teshkilatliri we bashqa xelq'araliq teshkilatlar Uyghurlarning weziyiti heqqidiki tonushi téximu yuqiri kötürülüp, ularning kelgüsi tereqqiyati üchün yaxshi bolghan bir asas shekillinidu.”

Amérikining chikago uniwérsitétida 1999-yili qurulghan “Xeter astidiki edibler” torigha her qaysi ellerdin 500 dek kichik teshkilatlar eza bolghan bolup, mezkur organ özining dunyadiki xeter astidiki ilim ehlilirini qoghdashtiki ehmiyetlik pa'aliyetliri bilen xelq'arada küchlük tesir qozghighan.