Washin'gton uniwérsitétida Uyghur tarixigha da'ir yéngi bir eser neshr qilindi

1906-Yilidiki xoten dotiyi ché yüxéng we uning yerliktin teyinlen'gen begliri.

Uyghurlar diyarining siyasiy tarixi izchil rewishte zamanimizdiki tetqiqatchilarning tetqiqat obyéktlirining biri bolup kelmekte. Ene shu qatarda Uyghurlar diyarining boran-chapqun'gha tolghan yéqinqi zaman tarixidiki 1930-yillarning aldi-keynidiki tarixiy hadisiler meyli Uyghur jama'etchilikini bolsun yaki chet'elliklerni bolsun, izchil türde qiziqturup kéliwatqan témilarning biri. Amérikaliq yash tarixshunas jastin jéykobsning yéqinda washin'gton uniwérsitétida neshr qilin'ghan tunji esiri ene shu dewrning tarixigha béghishlan'ghan eng yéngi tetqiqat netijisi hésablinidu. Mu'ellip bu munasiwet bilen mexsus ziyaritimizni qobul qilip, bezi alaqidar mesililerge jawab berdi.

Yéqinqi yillardin buyan Uyghurlar diyarida siyasiy, iqtisad we medeniyet saheliride royapqa chiqiwatqan türlük özgirishler, shuning bilen birge bu özgirishlerning tesiri süpitide peyda bolushqa bashlighan türlük shekildiki qarshiliq körsitish heriketliri Uyghurlar mesilisining xelq'aragha tonulushida sewebchi amillar, dep qariliwatqanliqi melum. Buning bilen chet'ellerdiki aliy mektepler we tetqiqat orunlirining Uyghurlar diyarigha bolghan qiziqishimu munasip derijide éship, buninggha alaqidar tetqiqat netijilirimu otturigha chiqmaqta. Shuning bilen birge, bu tetqiqat netijiliri Uyghurlar diyaridiki qarshiliqlarning tüp yiltizi we uning hel qilish charisi heqqidiki izdinishlergimu yol achmaqta.

Yéqinda washin'gton uniwérsitéti neshriyati neshr qilghan jastin jéykobsning “Shinjang we hazirqi zaman xitay döliti” namliq esiri ene shu xildiki tetqiqat netijilirining biri bolup, Uyghurlar diyarining yéqinqi zaman tarixidiki siyasiy dawalghush weziyiti eng roshen bolghan 1930-yillarning aldi-keynidiki tarixiy hadisilerge béghishlan'ghan.

Hazir amérika uniwérsitétining tarix fakultétida ders bériwatqan jastin jéykobs 2011-yili kaliforniye uniwérsitétining san dyégo shöbisidin tarix penliri boyiche doktorluq unwani alghan. Shundaqla hazirgha qeder izchil türde Uyghurlar diyarining siyasiy tarixi heqqidiki témilar boyiche ishlep kelmekte. Shundaqla “Amérika awazi”, “El jezire” qatarliq axbarat wasitiliride söhbetlerge qatniship, özining alaqidar mesililerdiki köz qarashlirini bayan qilip kelmekte.

Biz bu munasiwet bilen jastin jéykobsni mexsus ziyaret qilip, uning yéqinda neshr qilin'ghan tunji kitabi heqqide söhbetleshtuq. Söhbet jeryanida yéqinqi on yil ichide Uyghurlar diyarining tarixi heqqide chet'ellikler yazghan eserler toghriliq söz boldi. Biz uning esirining bashqa eserlerdin qandaq perqi barliqi heqqide sorighinimizda jastin jéykobs mundaq dédi: “Toghra deysiz, bu heqiqetenmu jayida soralghan bir so'al boldi. Méning kitabimdiki perqler heqqide sorisingiz, men shuni déyishim mumkin, men asasliq qilip shinjang we Uyghurlar mesilisining 20-esirdiki ehwaligha qarap chiqtim. Bashqa aptorlar bolsa asasliq qilip ching sulalisi dewrige, yeni 17-esir, 18-esir qatarliq basquchlargha bekrek zéhin qoyghan. Shunga kitabimda bayan qilin'ghan weqelerning dewr arqa körünüshi ularningkige oxshimaydu. Ikkinchidin, men yorutup bérishke bekrek tirishqan, shundaqla bashqa aptorlarningkidin perqliq bolghan nuqta shuki, men xitay hökümdarliri, xitay hakimiyetliri, shundaqla xitay dölitining “Qandaq qilghanda xitay dölitining shinjangni kontrol qilishi we uni öz qolida tutup turushigha paydiliq bolidu?” dégen muddi'ada qollan'ghan istratégiyilirini chüshinishke tirishtim. Bu istratégiyiler bolsa, emeliyette 20-esirde qollinilghan. 20-Esirde yüz bergen mushu ehwallargha qarap chiqishni nishan qilghan hemde hazirgha qeder neshr qilin'ghan eserlerning köp qismi bu hadisilerni yerlik xelqning ehwali nuqtisidin, yeni Uyghurlarning közidin chüshinishke tirishqan. Shunga xitay hökümdarlirining némilerni oylighanliqini bilish, shundaqla xitayche höjjetler arqiliq bu mesililerge qarap chiqishqa küch chiqarghan kishiler nahayiti az sanni teshkil qilidu. Men ene shu sahelerge bekrek küch chiqardim.”

Jastin jéykobsning esiride Uyghur yéqinqi zaman tarixi heqqide söz bolghanda atlap ötüp ketkili bolmaydighan, shundaqla Uyghurlar diyarida eng uzun hökümranliq qilghan xitay militaristliridin yang zéngshin we uning Uyghurlarni idare qilish siyasetlirige mexsus sehipiler ajritilghan. Tarixshunaslar “Jumhuriyet dewri” dep atashqa adetlen'gen mushu mezgil heqqide söz bolghanda yang zéngshin hökümranliq qilghan 17 yil waqit ichide, yeni 1911-yilidin 1928-yili yang zéngshin qestlep öltürülgen waqitqa qeder bolghan mezgilde Uyghurlar diyarida néme üchün “Tömür xelipe isyani” din bashqa birer chongraq xelq herikitining barliqqa kélelmigenliki heqqide sorighinimizda, jastin jéykobs buningda yang zéngshinning hökümranliq taktikiliridin bashqa, xelq'araliq weziyetnimu hésabqa élishning zörürlükini alahide tekitleydu. U bu heqte mundaq deydu: “Men üchün yang zéngshinning hökümranliqi heqiqetenmu ademni özige jelp qilidighan téma boldi. Bu heqte izden'gen kishi uning kemterlik sheklide ipade etken tashqi qiyapitige yoshurun'ghan zor arzularni bayqaydu. Chünki uninggha shu nerse ayan idiki, shu waqitta xitayning bashqa jayliri pütünley maliman'gha tolghan bir mezgil idi, yeni ichki urush sheklidiki ayighi chiqmas jenggi-jédeller hemme yaqni qaplighan idi. Shunga u özining shinjangda alemni heyranu-hés qaldurghudek birer chong ishni wujudqa chiqiralmaydighanliqinimu biletti. Chünki uning qolida unchilik zor küch-quwwet yoq idi, yene kélip uning ilikide tilgha alghudek herbiy küchmu mewjut emes idi. Mushu seweblerdin yang zéngshin yolgha qoyghan tüplük istratégiye imkaniyetning yar bérishiche shinjangdiki asasliq xelqning kündilik turmushigha arilashmasliq bolghan. Shunga bu ehwalni men uning bir muhim istratégiyisi, dep qaraymen. Yene kélip buni “Bashsiz idare qilish” dep atashqimu bolidu. Buni téximu éniqraq qilip éytsaq, yang zéngshin shinjangdiki Uyghurlar, qazaqlar, mongghullar we qirghizlarda burundin kéliwatqan, shundaqla mirasxorluq sheklide dawam qiliwatqan her tebiqe kattiwashliri bilen zich hemkarlishish yolini talliwalghan. Ashu kattiwashlar yang zéngshin telep qilghan sadaqetni beja keltürsila u Uyghurlar, qazaqlar yaki qirghizlarning héchqandaq ishigha qol tiqmighan, shundaqla birer nersini özgertishning koyidimu bolmighan. Mundaqche éytqanda, ularni öz meylige qoyuwetken. Uning mundaq qilishqa qadir bolalishining sewebi shu yerdiki, u waqitlar uning etrapini orap turghan dunya bir zor maliman'gha muptila bolghan idi. Rusiyening ichki urushi bilen bolup ketkenlikimu yang zéngshin'gha tolimu paydiliq bolghan yene bir amil boldi. Chünki ular öz hali bilen bolup kétip, shinjangdiki ishlargha ariliship bolalmighan. Yene bir yaqta bolsa, pütkül xitay ichki urush bilen bolup ketkechke, héchqandaq bir militaristning shinjanggha qol uzitishqa cholisi tegmey qalghan idi. Shunga yang zéngshin hökümranliq qilghan mezgilde yerlik Uyghurlarning zor kölemlik qozghilang kötürüshige seweb bolghudek muhim amillar mewjut emes idi.”

Melum bolushiche, jastin jéykobsning esiri yene, kéyinki waqitlarda ili inqilabidin kéyin barliqqa kelgen siyasiy weziyet, shundaqla gomindang hökümiti teywen'ge yötkilip, xitay kompartiyisi Uyghurlar rayonigha yétip kelgen'ge qeder bolghan köpligen hadisilergimu chétilidighan bolup, bu heqte kéyinki programmimizda dawamliq melumat bérimiz.