Uyghur tarixida “Ladaq yoli” we ehmed ziya'ining “Ladaq yolida karwan” namliq esiri

“Ladaq yoli” Uyghurlar wetini bilen hindistan ariliqidiki tarixiy kechürmishler bilen séhirlik eslimilerge bay soda-alaqe yolidur.

Himalaya taghlirini késip ötidighan “Ladaq yoli” 19-esirning axirqi yérimidin 20-esirning aldinqi yérimighiche bolghan tarixiy jeryanda Uyghurlar wetinining chet'eller bilen bolghan alaqisida intayin muhim orun tutqan.

Tarixchi mirza heyderning “Tarixiy reshidi” namliq esiridiki bayanlargha qarighanda, 16-esirde yeken se'idiye xanliqi “Ladaq yoli” arqiliq qoshun kirgüzüp keshmirni bir mehel istila qilghan. 19-Esirning ikkinchi yérimidin kéyin hindistanni bésip yatqan büyük biritaniye impiriyesining elchiliri “Ladaq yoli” arqiliq qeshqeriye döliti bilen uchrashqan.

“Ladaq yoli” da yene uzaq esirlerdin buyan Uyghurlar yurtidin hej sepirige atlan'ghan teqwadarlarning, soda-tijaret üchün hindistan'gha yol salghan karwanlarning shundaqla weten sewdasi yolida wetinini terk étishke mejbur bolghan insanlarning ayaq izliri qep qalghan.

Merhum ehmed ziya'ining 1947-yili “Qeshqer géziti” idariside bésilghan “Ladaq yolida karwan” namliq esiri Uyghur edebiyatida “Ladaq yoli” témisigha béghishlan'ghan tunji sayahet xatirisidur.

Shiwétsiyede olturushluq Uyghur ziyaliyliridin abdushükür muhemmet ependi bu heqte ziyaritimizni qobul qilip, ladaq yolining Uyghur yéqinqi zaman tarixidiki muhim ornini tekitlep ötti.

Amérikidiki péshqedem Uyghur ziyaliyliridin bu yil 85 yashqa kirgen ghulamiddin paxta ependi buningdin 66 yil ilgiri, yeni 1949-yilining axirida “Ladaq yoli” arqiliq wetendin ayrilghanliqini tilgha aldi.

Sha'ir we yazghuchi ehmed ziya'i (1913-1989) 20-esirdiki Uyghur edebiyatining eng muhim namayendiliridin biri. Edebiyat tetqiqatchiliri merhum edib ehmed ziya'i heqqide toxtalghinida, uning Uyghur klassik edebiyati bilen hazirqi zaman Uyghur edebiyat otturisida köwrüklük rol oynighan muhim edib ikenlikini alahide tekitleydu.

Merhum ehmed ziya'i “Ladaq yolida karwan” namliq esirining muqeddimiside, özining qeshqerdiki gomindang türmiside 552 kün yatqanliqini, türmidin chiqqandin kéyin hayatigha kéliwatqan xewptin waqitliq panahlinish üchün 1946-yili 7-ayda teyyarlinip, shu yili 12-ayning 17-küni qaghiliqtin ladaq yoligha atlan'ghanliqini tilgha alidu.

Ladaq sepiridin kéyin ehmed ziya'i mezkur esirini yézip tamamlap, 1947-yilida “Qeshqer shinjang géziti” idariside kitabche halitide élan qilidu. Epsuski, Uyghurlar wetinide yüz bergen kéyinki bir qatar boran-chapqunlarda bu eserning sanaqliq nusxiliri yoqap kétidu. Bu eserning melum bolghan yégane bir nusxisi kéyinche sirinagarda turuwatqan shiwét missi'onérlirining wasitisi arqiliq gunnar yarringning qoligha chüshidu. Gunnar yarring hayatining axirqi yillirida bu eserning yégane nusxisini sitokholm uniwérsitétining sherq tilliri fakultétigha teqdim qilidu.

Abdushükür muhemmet ependi “Ladaq yolida karwan” namliq bu eserning Uyghur hazirqi zaman edebiyatidiki tunji sayahet xatirisi bolush süpiti bilen intayin muhim edebiy we tarixiy ehmiyetke ige ikenlikini tekitleydu.

Tepsilatini awaz ulinishtin anglighaysiz.