Тәтқиқатчи сигияма: хотәндә өткән әрмән гиләмахун вә йәһудий худабәрди әрмәни

Әрменийәлик карекин молдабә йәни хотәндә өткән әрменийәлик карханичи гиләмахун.

Йеқинда японийәдә тәтқиқатчи сигияма токутарониң “манҗурийә һава йоллири” намлиқ тарихий тәтқиқат китаби нәшр қилинди.

Мәзкур китабта 1936-йили германийә билән японийә арисида һазирланған “германийә-японийә шәртнамиси” гә асасән манҗурийә һава йоллириниң мәсулиниң башчилиқидики икки дөләт бирләшмә һава йоллири тәкшүрүш өмикиниң 1936-йили ички моңғул, гәнсу, кабул, памир егизлики вә ваһхан каридори шундақла уйғур елида елип барған һава йоллирини тәкшүрүш җәрянида өмәк хадимлиридин габуренс вә нагабучи сабурониң уйғур районида көргән вә аңлиғанлири һәққидә йезип қалдурған бәзи бир тарихий һөҗҗәтлири киргүзүлгән.

Китаб җәмий 12 баб, 477 бәттин тәркиб тапқан. Китабниң иккинчи баб төтинчи бөликидә “әрменийәлик карекин молдабәк” дегән сәрләвһә астида хотәндә өткән әрменийәлик карханичи гиләмахун вә униң икки нәпәр йәһудий хизмәтчисидин худабәрди әрмәни тоғрисида бәзи бир мәлуматлар берилгән.

Тәтқиқатчи сигияма китабиниң бу бөликидә капитан фенниң тиришчанлиқ көрситиши нәтиҗисидә германийәлик габуренскиниң карекин молдабәк билән көрүшүш имканийитигә игә болғанлиқини, униң хотәндә гиләм тоқуш карханиси барлиқини баян қилиду вә шу вақитниң өзидә бу гиләм тоқуш карханисиниң тақилип қалғанлиқини, буниң сәвәби болса генерал маҗуңйиң башчилиқидики туңган қошуни хотәнни ишғал қилғандин кейин барлиқ әркәкләр әскәрликкә елип кетилип, җәмийәттә сода-сетиқ ишлириниң тохтиғанлиқини билдүриду.

Шундақла карекинниң яшинип қалғанлиқини вә униң өз алдиға қурған шәхсий бир кутупханисиниң барлиқини көрситип “бу кутупхана хотәндики бирдин-бир кутупхана иди” дәйду.

Аптор бу бөләктә йәнә, 1935-йили хотәнгә кәлгән чәтәллик тәтқиқатчилардин германийәлик тәтқиқатчи доктор виллһенниң карекин молдабәкниң кутупхансидин көп пайдиланғанлиқини, униң йәнә “татаристанға саяһәт” намлиқ әсиридә карекинни хотән дөләтлик банкиниң рәиси дәп атиғанлиқини әскәртиду.

Германийәлик тәтқиқатчи доктор виллһенниң өз әсиридә карекин билән учирашқан вақтини әсләп қалдурған бир қанчә хатирә әслимисини аптор мәзкур китабниң бу бөликидә алаһидә көрсәткән болуп, униңда: “1935 -йили 12-айниң 23-күни биз карекин молдабәкниң өйини зиярәт қилдуқ. У 80 яштин һалқиған болуп инглиз, фирансуз тиллирини пишшиқ билидиған, тәқи-турқи, иш-һәрикити типик явропалиқларға охшайдиған, көп тәрбийә көргән билимлик адәм икән. Униң путлири ишшип, көзи вә қулиқи аҗизлишип кесәлмән болуп қалған болсиму, бирақ у зеһни наһайити очуқ, китаб, гезит-журнал вә материялларни оқушни яхши көридиған, дуняда немә ишларниң йүз бериватқанлиқидин хәвәрлинип туридиған зерәк адәм икән. Болупму, униң сиясий билими наһайити юқири болуп 3-дуня әллирини бәкрәк чүшинидикән. Бәлки, һазирқи вақитниң өзидә шинҗаңда униңдәк зерәк, әқиллиқ адәм болмиса керәк. У һәммидин бәкрәк өзиниң кутупханисидин көпрәк пәхирлинидикән” дейилгән.

Тәтқиқатчи доктор виллһен өз әслимисидә йәнә: “мени һәммидин бәкрәк һәйран қалдурғини, карекинниң үстилидики әнглийәдин чиқидиған “таймес гезити” ниң шу йили 5-майлиқ сани” дегән.

Бу бөләктә аптор манҗурийә һава йоллириниң мәсули нагабуши сабурониң германийә лутфаһан һава йоллириниң техник хадими габуренсниң карекин билән елип барған сөһбити һәққидә қалдурған тарихий әслимисигиму алаһидә орун бәргән болуп, униңда“габуренс, карекиндин “сиз немә үчүн шунчә көп чәт тиллирини пишиқ билисиз? дәп сориди. Карекин ‛ мән яш вақтимда истанбулда рус, инглиз, фирансуз тиллирини пишиқ өгәнгән. Биз әрмәнләр көп учурларға еһтияҗлиқ келимиз. Шуңа көп учур игилишимиз үчүн нурғун тилларни өгинишимизгә тоғра келиду. Мәйли у тил дүшминимизниң тили болсиму” деди дейилгән.

Юқирида көрситилгән японийәлик нагабуши сабурониң әслимисидә йәнә, карекин габуренс билән өткүзгән сөһбити җәрянида өз һаяти һәққидиму тохталған болуп, у,1909-йили түркийәниң адана шәһиридә йүз бәргән әрмәнләр қирғинчилиқида аяли вә пәрзәнтлиридин айрилип қалғанлиқини вә икки нәпәр йәһудий хизмәтчиси билән түркийәдин хотәнгә қечип кәлгәнликини баян қилған.

Карекин хотәнгә қечип келиш сәвәби һәққидә тохталғанда:“хотән, мениң гиләм тиҗаритимдики мол хам материял чиқидиған җай” дегән.

Йәһудий хизмәтчиси җосеф һәққидә тохталған карекин җосефниң чирийигә пилә қурути йиғип келиш тиҗаритигә бериш арқилиқ, у йәрдики пилә қурути содиси қилидиған бир кишиниң һәҗәрхан исимлик қизини яхши көрүп қалғанлиқини вә динини ислам диниға, нам шәрипини худабәрди әрмәнигә өзгәртип, у қиз билән тойдин қилип, кейин карекиндин айрилип өз алдиға мустәқил сода қилип хотән бойичә әң бай кишиләрдин биригә айланғанлиқини ейтқан.

Хотәндә өткән худабәрди әрмәни вә карекин молдабәк тоғрисида зияритимизни қобул қилған түркийәдә уйғур тилида нәшр қилидиған “шәрқий түркистан мусулманлири” журнилиниң баш муһәррири, тәтқиқатчи абдуҗелил туран бу һәқтә тохталди.

Сәуди әрәбистанниң мәккә шәһиридә һиҗрәттә яшаватқан вә хотән тарихи һәққидә бир қәдәр әтраплиқ издиниш елип бериватқан журналист сираҗидин әзизи бу һәқтә өзиниң һечқандақ мәлумати йоқлуқини илгири сүрди.

Аптор китабниң “әрменийәлик карекин молдабәк” намлиқ бөләктә көрсәткән японийәлик манҗурийә һава йоллириниң мәсули нагабуши сабурониң әслимисидә йәнә, карекиндин германийәлик габуренски “сизни кишиләр немә үчүн гиләмахун дәп атайду?” дәп сориғанда у “1934-йили маҗуңйиң башчилиқидики туңган қошунлири хотәнгә һуҗум қилғанда көплигән ғәйрий диндики кишиләрни өлтүрди. Шуниң билән худабәрди әрмәни билән мәмтили қосақ мениң мусулман болушумни тапилап, бешимға ақ доппа, учамға ақ рәхтин тилигән кийим кәйгүзүп, маңа гиләмахун дәп нам бәрди” дәп җаваб бәргәнликини язған.

Карекин габуренсқа йәнә:“мән һәр күнлүки инҗил оқуймән. Әрмәнләрниң йүрикидики ана юрти арарат теғидики әрмән черкавсида” дегән.

Мәзкур әслимидә түркийәдин хотәнгә кәлгинигә 20 йил болған карекинниң бу йәргә тәтқиқат вә саяһәт билән кәлгән көплигән явропалиқ, америкилиқ кишиләр билән японийәлик мәшһур будда раһиплиридин тачибана зуйчо вә йошикава коичиро қатарлиқлар биләнму учрашқанлиқи тилға елинған.

“манҗурийә һава йоллири” намлиқ бу китабтики учурларға асасланғанда карекин 88 йешида хотәндә вапат болған вә униң җәсити хотән шәһириниң шималидики мусапирлар қәбристанлиқи дәп атилидиған мусулманлар қәбристанлиқиға дәпн қилинип мәқбәриси мусулманчә ясалған.

Ахирида зияритимизни қобул қилған японийәдики уйғур тарихи мустәқил тәтқиқатчилиридин арикава юки мәзкур китаб һәққидә тохтилип: “бу китаб бизниң шәрқий түркистандики хотәндә өткән бир қисим чәтәлликләрниң һаяти тоғрисидики учурларни билишимизгә вә маҗуңйиң һөкүмитиниң хотәндә елип барған бастуруш һәрикитини чүшинишимизгиму көп пайдилиқ” деди.

Китаб аптори сигиям токутаро японийәдә тонулған уйғур гиләмлири тәтқиқатчиси болуп, униң һазирғичә “уйғур гиләмлиридин өрнәкләр”, “қолда тоқулған хотән гиләмлири”намлиқ китаблири нәшр қилинған. У, илгири-ахири болуп өз тәтқиқати үчүн уйғур елиға 11 қетим барған.

Юқириқи аваз улинишидин тәпсилатини аңлаң.