Tetqiqatchi sigiyama: xotende ötken ermen gilemaxun we yehudiy xudaberdi ermeni
2016.07.26
Yéqinda yaponiyede tetqiqatchi sigiyama tokutaroning “Manjuriye hawa yolliri” namliq tarixiy tetqiqat kitabi neshr qilindi.
Mezkur kitabta 1936-yili gérmaniye bilen yaponiye arisida hazirlan'ghan “Gérmaniye-yaponiye shertnamisi” ge asasen manjuriye hawa yollirining mes'ulining bashchiliqidiki ikki dölet birleshme hawa yolliri tekshürüsh ömikining 1936-yili ichki mongghul, gensu, kabul, pamir égizliki we wahxan karidori shundaqla Uyghur élida élip barghan hawa yollirini tekshürüsh jeryanida ömek xadimliridin gaburéns we nagabuchi saburoning Uyghur rayonida körgen we anglighanliri heqqide yézip qaldurghan bezi bir tarixiy höjjetliri kirgüzülgen.
Kitab jem'iy 12 bab, 477 bettin terkib tapqan. Kitabning ikkinchi bab tötinchi bölikide “Erméniyelik karékin moldabek” dégen serlewhe astida xotende ötken erméniyelik karxanichi gilemaxun we uning ikki neper yehudiy xizmetchisidin xudaberdi ermeni toghrisida bezi bir melumatlar bérilgen.
Tetqiqatchi sigiyama kitabining bu bölikide kapitan fénning tirishchanliq körsitishi netijiside gérmaniyelik gaburénskining karékin moldabek bilen körüshüsh imkaniyitige ige bolghanliqini, uning xotende gilem toqush karxanisi barliqini bayan qilidu we shu waqitning özide bu gilem toqush karxanisining taqilip qalghanliqini, buning sewebi bolsa général majungying bashchiliqidiki tunggan qoshuni xotenni ishghal qilghandin kéyin barliq erkekler eskerlikke élip kétilip, jem'iyette soda-sétiq ishlirining toxtighanliqini bildüridu.
Shundaqla karékinning yashinip qalghanliqini we uning öz aldigha qurghan shexsiy bir kutupxanisining barliqini körsitip “Bu kutupxana xotendiki birdin-bir kutupxana idi” deydu.
Aptor bu bölekte yene, 1935-yili xoten'ge kelgen chet'ellik tetqiqatchilardin gérmaniyelik tetqiqatchi doktor willhénning karékin moldabekning kutupxansidin köp paydilan'ghanliqini, uning yene “Tataristan'gha sayahet” namliq esiride karékinni xoten döletlik bankining re'isi dep atighanliqini eskertidu.
Gérmaniyelik tetqiqatchi doktor willhénning öz esiride karékin bilen uchirashqan waqtini eslep qaldurghan bir qanche xatire eslimisini aptor mezkur kitabning bu bölikide alahide körsetken bolup, uningda: “1935 -Yili 12-ayning 23-küni biz karékin moldabekning öyini ziyaret qilduq. U 80 yashtin halqighan bolup in'gliz, firansuz tillirini pishshiq bilidighan, teqi-turqi, ish-herikiti tipik yawropaliqlargha oxshaydighan, köp terbiye körgen bilimlik adem iken. Uning putliri ishship, közi we quliqi ajizliship késelmen bolup qalghan bolsimu, biraq u zéhni nahayiti ochuq, kitab, gézit-zhurnal we matériyallarni oqushni yaxshi köridighan, dunyada néme ishlarning yüz bériwatqanliqidin xewerlinip turidighan zérek adem iken. Bolupmu, uning siyasiy bilimi nahayiti yuqiri bolup 3-dunya ellirini bekrek chüshinidiken. Belki, hazirqi waqitning özide shinjangda uningdek zérek, eqilliq adem bolmisa kérek. U hemmidin bekrek özining kutupxanisidin köprek pexirlinidiken” déyilgen.
Tetqiqatchi doktor willhén öz eslimiside yene: “Méni hemmidin bekrek heyran qaldurghini, karékinning üstilidiki en'gliyedin chiqidighan “Taymés géziti” ning shu yili 5-mayliq sani” dégen.
Bu bölekte aptor manjuriye hawa yollirining mes'uli nagabushi saburoning gérmaniye lutfahan hawa yollirining téxnik xadimi gaburénsning karékin bilen élip barghan söhbiti heqqide qaldurghan tarixiy eslimisigimu alahide orun bergen bolup, uningda“Gaburéns, karékindin “Siz néme üchün shunche köp chet tillirini pishiq bilisiz? dep soridi. Karékin ‛ men yash waqtimda istanbulda rus, in'gliz, firansuz tillirini pishiq ögen'gen. Biz ermenler köp uchurlargha éhtiyajliq kélimiz. Shunga köp uchur igilishimiz üchün nurghun tillarni öginishimizge toghra kélidu. Meyli u til düshminimizning tili bolsimu” dédi déyilgen.
Yuqirida körsitilgen yaponiyelik nagabushi saburoning eslimiside yene, karékin gaburéns bilen ötküzgen söhbiti jeryanida öz hayati heqqidimu toxtalghan bolup, u,1909-yili türkiyening adana shehiride yüz bergen ermenler qirghinchiliqida ayali we perzentliridin ayrilip qalghanliqini we ikki neper yehudiy xizmetchisi bilen türkiyedin xoten'ge qéchip kelgenlikini bayan qilghan.
Karékin xoten'ge qéchip kélish sewebi heqqide toxtalghanda:“Xoten, méning gilem tijaritimdiki mol xam matériyal chiqidighan jay” dégen.
Yehudiy xizmetchisi joséf heqqide toxtalghan karékin joséfning chiriyige pile quruti yighip kélish tijaritige bérish arqiliq, u yerdiki pile quruti sodisi qilidighan bir kishining hejerxan isimlik qizini yaxshi körüp qalghanliqini we dinini islam dinigha, nam sheripini xudaberdi ermenige özgertip, u qiz bilen toydin qilip, kéyin karékindin ayrilip öz aldigha musteqil soda qilip xoten boyiche eng bay kishilerdin birige aylan'ghanliqini éytqan.
Xotende ötken xudaberdi ermeni we karékin moldabek toghrisida ziyaritimizni qobul qilghan türkiyede Uyghur tilida neshr qilidighan “Sherqiy türkistan musulmanliri” zhurnilining bash muherriri, tetqiqatchi abdujélil turan bu heqte toxtaldi.
Se'udi erebistanning mekke shehiride hijrette yashawatqan we xoten tarixi heqqide bir qeder etrapliq izdinish élip bériwatqan zhurnalist sirajidin ezizi bu heqte özining héchqandaq melumati yoqluqini ilgiri sürdi.
Aptor kitabning “Erméniyelik karékin moldabek” namliq bölekte körsetken yaponiyelik manjuriye hawa yollirining mes'uli nagabushi saburoning eslimiside yene, karékindin gérmaniyelik gaburénski “Sizni kishiler néme üchün gilemaxun dep ataydu?” dep sorighanda u “1934-Yili majungying bashchiliqidiki tunggan qoshunliri xoten'ge hujum qilghanda köpligen gheyriy dindiki kishilerni öltürdi. Shuning bilen xudaberdi ermeni bilen memtili qosaq méning musulman bolushumni tapilap, béshimgha aq doppa, uchamgha aq rextin tiligen kiyim keygüzüp, manga gilemaxun dep nam berdi” dep jawab bergenlikini yazghan.
Karékin gaburénsqa yene:“Men her künlüki injil oquymen. Ermenlerning yürikidiki ana yurti ararat téghidiki ermen chérkawsida” dégen.
Mezkur eslimide türkiyedin xoten'ge kelginige 20 yil bolghan karékinning bu yerge tetqiqat we sayahet bilen kelgen köpligen yawropaliq, amérikiliq kishiler bilen yaponiyelik meshhur budda rahipliridin tachibana zuycho we yoshikawa ko'ichiro qatarliqlar bilenmu uchrashqanliqi tilgha élin'ghan.
“Manjuriye hawa yolliri” namliq bu kitabtiki uchurlargha asaslan'ghanda karékin 88 yéshida xotende wapat bolghan we uning jesiti xoten shehirining shimalidiki musapirlar qebristanliqi dep atilidighan musulmanlar qebristanliqigha depn qilinip meqberisi musulmanche yasalghan.
Axirida ziyaritimizni qobul qilghan yaponiyediki Uyghur tarixi musteqil tetqiqatchiliridin arikawa yuki mezkur kitab heqqide toxtilip: “Bu kitab bizning sherqiy türkistandiki xotende ötken bir qisim chet'elliklerning hayati toghrisidiki uchurlarni bilishimizge we majungying hökümitining xotende élip barghan basturush herikitini chüshinishimizgimu köp paydiliq” dédi.
Kitab aptori sigiyam tokutaro yaponiyede tonulghan Uyghur gilemliri tetqiqatchisi bolup, uning hazirghiche “Uyghur gilemliridin örnekler”, “Qolda toqulghan xoten gilemliri”namliq kitabliri neshr qilin'ghan. U, ilgiri-axiri bolup öz tetqiqati üchün Uyghur éligha 11 qétim barghan.
Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglang.