“Uyghur tarixining muqeddes yolliri” diki Uyghur jem'iyiti we meniwiyiti (1)

Uyghurlar diyari ötken esirning bashliridin tartipla gherb dunyasidiki her sahe alimlirining diqqitide bolup kelgen idi. Zamanimizgha kelgendimu mezkur rayon heqqidiki oxshash bolmighan izdinishler dawamliq halda metbu'atlarda közge chéliqidu. 2014-Yili xarward uniwérsitéti neshriyati neshr qilghan “Uyghur tarixining muqeddes yolliri” namliq kitab ene shundaq eserlerning biri.

Eserning mu'ellipi yétiliwatqan yash tarixshunas, loyola uniwérsitétining dotsénti rayan sam bolup, u bu eserni özining Uyghurlar diyarida tamamlighan köp yilliq emili tekshürüsh pa'aliyetliri asasida yézip chiqqan. Aptor bu jeryanda Uyghur jem'iyitide barghanséri yoqilip méngiwatqan diniy mu'esseselerning, jümlidin herqaysi yurtlardiki mazarlar we ulargha baghlinishliq hadisilerning ötken esirlerde pütkül Uyghur jem'iyitining tereqqiyatida qandaq rol oynighanliqini, shuningdek buning Uyghurlardiki milliy kimlik we tarix chüshenchisining hasil bolushida “Muqeddes yol” sheklide mewjut bolghanliqini nuqtiliq bayan qilghan. Rayan samning qarishiche, Uyghur mazarliridiki riwayetsiman tékistler buningda muhim rol oynighan.

U bu heqte söz bolghanda mundaq dédi: “Men bu kitabqa mawzu qilip qollan'ghan ‛muqeddes yol‚ atalghusini ishlitishte Uyghurlarning özige yarisha tarix tesewwuri bolghanliqi, bu tarixni özliri öginish bilen birge yene kéyinki ewladlirigha yetküzüsh yolliriningmu bolghanliqi, yene kélip bu yollarning herqachan muqeddes sanilidighan tékistler bilen yughurulup ketkenlikini alahide gewdilendürmekchi boldum. Bizde omumlashqan shundaq bir közqarash bar: buningda tarix yaki tarix tuyghusi ulugh shexsler, ulugh alimlar yaki basma buyumlar téxnikisi dégendek wasitilerning yardimide kishilerning qelb dunyasigha baridighan bir yol hasil qilidu, dep qarilidu. Emma Uyghurlar bashtin kechürgen bu mezgilde bolsa tarix chüshenchiliridin birlikte hembehirlinish ehwali Uyghur jem'iyitide tolimu gheyriy bolghan bir shekilde yol peyda qilghan. Emma bu yollar öz nöwitide özige xas muqeddeslik tüsini alghan. Chünki bu yollar herqachan muqeddes sanilidighan jaylargha chétilidu.”

Tarixiy menbelerdin melum bolushiche, 1644-yilidin bashlap xitayning hökümrani bolghan we ching sulalisini qurup chiqqan manjular 1759-yili “Alte sheher” dep atiliwatqan Uyghurlar diyarini ishghal qilghandin kéyinmu bu jaydiki yerlik ahalining omumi hayatida chong bir özgirish barliqqa kelmigen. Chünki bu waqitta ching sulalisi bu jaygha yerlik xojilarning wasitiside wasitilik hökümranliq qilish usulini qollan'ghan. Bu basquch heqqide söz bolghanda rayan sam manjularning altesheher rayonini ishghal qilishining bir qétimliq “Kütülmigen istila” bolup qalghanliqini tekitleydu.

U bu heqte mundaq dédi: “Méningche silerning radiyoni anglighuchilarning köp qismi öz waqtida ‛altesheher‚ namida melum bolghan bu rayon ching sulalisining impératori chyenlong dewride istila qilin'ghanliqini bilidu. Halbuki, chyenlong padishah emeliyette altesheher rayonini qandaqtur birer meqsette istila qilishni esla oylap baqmighan. Chünki chyenlong padishahning bu rayonni özi idare qiliwatqan ching sulalisining zéminigha qoshuwélishqa urun'ghanliqi yaki shundaq bir arzuda bolghanliqi heqqide héchqandaq pakit mewjut emes. Emma kéyinki waqitlarda chyenlong padishah (hazir ‛jungghariye‚ dep atilidighan da'iridiki) jungghar mongghullirini boysundurghandin kéyin, ularning xanidanliqini halak qilghan. Emma chyenlong padishah hazirqi shimaliy shinjang rayonini sorawatqan jungghar mongghullirini yoqatqandin kéyin bu junggharlarning alte sheher rayonighimu hökümranliq qiliwatqanliqini bayqighan. Ching xanidanliqining tarixiy düshmini bolghan jungghar xanliqini halak qilghandin kéyin ching sulalisi özliri halak qilghan bu mongghullarning bashqurushidiki alte sheher rayoninimu tézla özlirining bashqurushigha ötküzüwalghan. Shundaq qilip héchqachan alte sheher rayonini istila qilishni oylap baqmighan chyenlong padishah bu rayon'gha qoshna bolghan jaylarni boysundurghandin kéyin, alteshehernimu qoshupla chöntikige salghan.”

Ching sulalisi ene shu yosunda altesheher rayonini ishghal qilghandin kéyinmu bu jaydiki yerlik ahalining medeniy hayatida izchil dawam qilip kelgen en'eniler özgermigen. Bolupmu shu dewrlerdiki ziyaliylar hésablinidighan diniy zatlarning qolidin chiqqan tezkire tékistliri shu waqittiki yerlik musulman xelqning bir pütün oy-pikrini özige tégishlik rewishte eks ettürüp bergen. Biz nöwette xitaydiki tarix we medeniyet saheside xitay alimlirining izchil özlirining orda tarixidin bashqa héchqandaq yerlik menbelerni yaki tezkire tékistlirini étirap qilghili unimaydighanliqini, emma “Uyghur tarixining muqeddes yolliri” namliq eserde bu xildiki tezkire eserlirining tarixiy menbeler süpitide köplep qollinilghanliqini éytqinimizda doktor rayan sam bu tezkirilerning özgiche qimmitini bashqa menbelerning tolduralmaydighanliqini éytip mundaq dédi: “Tezkiriler méning nezirimde bekmu muhim hésablinidu. Chünki bu tezkirilerdin yüz yil yaki ikki yüz ilgiriki shu kishilerning öz wetini heqqide qandaq oy-pikirlerde bolghanliqini körüp yetkili bolidu. Emma bu xildiki melumatlarni (xitay sulalilirining) orda tarixnamiliridin tapqili bolmaydu, hetta chaghatay yaki farsiy tilidiki menbelerdinmu bu xildiki melumatlarni tapqili bolmaydu. Yene kélip bu menbeler asasen shu zamanning serxilliri bolghan zatlar heqqidiki yüzeki melumatlar bilen toshup ketken. Emma tezkiriler buninggha oxshimaydu. Biz dewatqan bu tezkirilerning tolimu muhim bolushidiki bir seweb bularning emeliyette awam xelq üchün ularning ötmüsh musapiliri, yene kélip altesheherning ötmüshi heqqidiki xatiriler bolghanliqidur. Shunga bu tezkirilerni shu jem'iyettiki addiy insanlarning hayati we oy-pikrini chüshinishtiki tolimu qimmetlik köznekler hésablinidu.”

Doktor rayan samning qarishiche, Uyghurlar diyarining herqaysi jaylirigha yultuz kebi tarqalghan, emma nöwette barghanséri yoqilip kétiwatqan mazarlar öz dewride Uyghur jem'iyitidiki tarix tuyghusi, kimlik chüshenchisi we iqtisadiy almashturush pa'aliyetliri üchün merkezlik rolini oynap, Uyghur meniwi dunyasining bir pütünlük hasil qilishini sorun bilen teminligen.

U bu heqte mundaq deydu: “Mazarlarning köp xil roli bolghan. Emma ularning eng muhim roli shuki, bu mazarlar köpinche mehellilerge qoshna bolghan orunlargha jaylashqan, bu mehellidiki kishiler bolsa bu mazarlarda özlirining her xil shekillerdiki ibadetlirini dawam qilghan. Shundaqla özlirining alemdin ötken kishilirini mushu mazarliqlargha depne qilghan hemde mushu jaylarda ularning depne murasimlirini tamamlighan. Yene biri, bu kishiler yiraq jaylardiki mazarlarni tawap qilish üchün shu yerlerge seper qilghan. Ular bu jaylargha toplan'ghanda bolsa diniy bayramlarni ötküzüp, ömlük we kolléktipliq tuyghusida bolghan, shundaqla özgiche bolghan muqeddes yaki diniy tuyghulargha chömgen. Yene bir yaqtin mushu mazarlardiki bayramlarda kishiler özige yarisha soda-sétiq ishliri bilen meshghul bolghan. Shunga bundaq mazar seylisi öz nöwitide chong tiptiki bazar rolini oynighan. Men bolsam kitabimda asasliqi mazarlarning mushu xildiki rolliri toghrisida toxtaldim, jümlidin shu qatarda kishilerning öz nöwitide del mushu xildiki mazarlarda bir-birini chüshinishi emelge ashidighanliqi heqqide toxtaldim. Chünki (öz'ara alaqe tolimu kemchil bolghan u zamanlarda) kishiler mushu xil shekilde bir-birini bilgen. Mesilen, qeshqer, kuchar, turpan qatarliq jaylardiki mazar seyliside oxshash bolmighan yurtlardin kelgen kishiler bir yerge toplinip, özlirining oxshash bir zatqa hörmet bildürüwatqanliqini hés qilghan. Téximu muhimi bu kishiler mushu xildiki mazar seyliside özlirining ötmüshidin xewerdar bolghan. Mesilen, ordam padishah mazirini alidighan bolsaq bu jayda bolidighan mazar seyliside kishiler tarixtiki sultan satuq bughraxan'gha chétilidu, dep qarilidighan eli arslan xan heqqide melumatliq bolidu hemde shu rayonning tarixi heqqide chüshenchige ige bolidu. Hazirqi köpligen tetqiqatlar shu jaylardiki mehellilerning tarix tuyghusini ortaqlishishida muqeddes sanilidighan qolyazma tékistlerning tarqilishi we aylinishining muhim rol oynighanliqini körsitidu. Mesilen, yawropada kishilerde ortaq tarix we kimlik chüshenchisining turghuzulushida basma téxnikisining ijad bolushi bek chong rol oynighan. Emma altesheher rayonida bolsa insanlarning tarix nuqtilirigha qarap yötkilishi bu chüshenchilerning hasil bolushida hel qilghuch rol oynighan.”

Melum bolushiche, nöwette zor küch bilen ijra boluwatqan “Diniy esebiylikke qarshi turush” siyasiy herikiti Uyghurlar diyaridiki bu xil diniy pa'aliyetlerni pütünley men'i qilghan bolup, buning Uyghur jem'iyitidiki meniwi qurulmigha zor tesir körsitiwatqanliqi melum.

Hörmetlik radiyo anglighuchilar, bu heqtiki söhbitimizning dawamigha qiziqsanglar diqqitinglar kéyinki anglitishimizda bolsun!