“Uyghur tarixining muqeddes yolliri” diki Uyghur jem'iyiti we meniwiyiti (2)

Loyola uniwérsitétidiki rayan samning xarward uniwérsitétini püttürüshtiki doktorluq ilmiy maqalisi asasida royapqa chiqqan “Uyghur tarixining muqeddes yolliri” namliq eserde nuqtiliq bayan qilin'ghan témilarning biri 20-esirning 30-yilliri Uyghur milletchilikining bash kötürüshide mazar tawapchiliqi we tezkire en'enisining oynighan roli bolghan.

1930-Yilliri untulghinigha uzun esirler bolghan “Uyghur” namini Uyghur milletchiliri köplep qollan'ghan. Emma bu mezgillerde Uyghurlarning meniwiyet dunyasidiki durdaniler hésablan'ghan mazar amili bu kishilerning qarshi turushigha duch kelgen. U bu heqte mundaq dédi:
“Men yerlik we rayonluq miqyastiki kimlik chüshenchisi herqaysi jaylardiki mazarlarni tawap qilishning küchlük tesiride hasil bolghan, dep qaraymen. Emma Uyghur milletchilikini wujudqa keltürgen kishiler, yeni ‛Uyghurlar özlirining musteqil dölitige ige bolushqa heqliq‚ dep qaraydighan ashu kishiler bolsa emeliyette ashu xildiki rayonluq kimlik chüshenchisini yaratqan mazar medeniyitige qarshi pa'aliyetlerde bolghan kishilerdur. Yene kélip ularning mutleq köp qismi ashkara halda mazarlargha qarshi chiqqan hemde mazarlarning kishilerning rohiyet dunyasidiki küch-qudritini ajizlashturushni istigen. Shunga mushu ehwallargha asasen biz milletchilikning bash kötürüshide bir türlük bölünüsh bolghan, désekmu bolidu. Shunga 1930-yillardiki Uyghur milletchiliri bu xildiki mazarlardin xaliy bolghan bashqa bir idiyeni berpa qilmaqchi bolghan.”

Rayan samning bayan qilishiche, xitay kompartiyesining hökümranliqi ornitilghandin kéyin Uyghurlardiki tunjuqqan milletchilik idiyesi 1980-yillargha kelgende yene bir qétim tedrijiy bash kötürüshke bashlighan. Buningda Uyghur milletchilik idiyesi bir qisim yazghuchilarning tarixiy roman ijadiyiti arqiliq jama'etke sunulghan. Emma mushu yéngi yüzlinishte bu yazghuchilar Uyghurlardiki en'eniwi mazar témisini öz eserlirige menbe qilghan. U bu heqte mundaq dédi:
“Ikkinchi türlük bolghan yene bir xil hadise 1980-yillarda, yeni bu milletchiler Uyghurlar üchün bir türküm milliy qehrimanlarni yaritishqa temshelgende otturigha chiqti. Shu waqitlarda milletchi Uyghur ziyaliyliri yerliktiki Uyghur ammisining qelb töridin orun alghan bir türküm qehrimanlarning mewjutluqini bayqidi. Yene kélip ashu ‛yerlik qehrimanlar‚ning bir qismi del mushu mazarlargha depne qilin'ghan idi. Mesilen, buningdiki eng tipik misal qatarida sultan satuq bughraxanni tilgha élish mumkin. Shuning bilen bir qisim milletchiler bu mezmunlargha nezirini aghdurdi hemde tawapchiliq we tezkire edebiyatidin tallan'ghan mezmunlarni milletchilik rohi bilen yughurulghan edebiy eserge aylandurmaqchi boldi. Ular bu heqte qelem tewritishni bashlighandin kéyin tezkirilerdin köpligen uchurlarni we edebiy teswir usullirini qobul qildi. Shuning bilen ularning bu emgekliri Uyghur jem'iyitige ‛tarixiy roman‚ yaki ‛bi'ografik roman‚ sheklide teqdim qilindi. Mesilen, seypidin ezizi yazghan ‛satuq bughraxan‚ romani ene shundaq boldi.”

Ötken esirning axirliri bash kötürgen Uyghur milletchiliki herikitide Uyghurlardiki mazar medeniyitining bir muhim terkibi qismi bolghan tezkirichilikmu muhim rol oynighan. Xitay hökümitining nöwettiki mazar en'enisi we tezkirichilikni men'i qilishimu melum menidin alghanda del mushu xil hadisilerni chiqish qilghan déyishke bolidiken. U bu heqte mundaq dédi:
3. “Shuning bilen birge, tarim wadisidiki türkiy tilda sözlishidighan altesheher ahalisining éngida milliy uyushchanliq tuyghusini qozghashta bu milletchiler mewjut ré'alliqtinmu zor derijide paydilandi. Ular mushu xil uyushchanliq we kolléktipliq tuyghusini berpa qilishta yerlik tezkirilerde alliqachan muqimliship ketken qarashlarning yardimide milliy kimlikni otturigha chiqardi. Shunga bu nuqtidin alghanda Uyghur milliy kimlikining shekillinishide tezkirilerning roli bekmu chong boldi. Bayatin men tilgha alghandek, bu tezkiriler shu milliy topning bir ezasi bolushning némidin dérek béridighanliqi heqqide pütünley bashqiche bir teswirni namayan qilidu. Derweqe ularda héchqachan Uyghur dégen nam tilgha élinmighan. Buning ornigha uningda ‛musulman‚ dégen atalghu da'im közge chéliqidu. Yene kélip bu tezkirilerdiki ‛musulman‚ kishiler üchün bir musulman bolushning némidin dérek béridighanliqi ‛iz‚ romanida tilgha élin'ghan Uyghurning bir ezasi bolushning némidin dérek bérishidin pütünley perqliq. Emma meyli qandaqla bolsun, bularning hemmisi xitay döliti tesewwur qiliwatqan Uyghur obrazidin tolimu yiraqtiki nersiler idi. Mushu ehwallardin qarighanda, xitay hökümitining tezkirilerge qaratqan cheklimiliride hemde ularni yoqitiwétish heriketliride mundaq birnechche amil bolushi mumkin, deymen: biri, xitay hökümiti bu qolyazmilarni oquyalmighanliqi üchün ularni xitay hökümitining Uyghurlargha bolghan hökümranliqigha xiris peyda qilidu, dep qarighan؛ yene biri bu eserlerdiki diniy mezmunlar Uyghurlarni ‛esebiylik‚ke bashlaydu, dep ensirigen. Téximu muhimi, ularning qarishiche bu qolyazmilar héchqachan süzgüchtin ötüp baqqan kitablar emes idi.”

Rayan sam Uyghurlar diyaridiki biwasite tekshürüshliri jeryanida hés qilghan yene bir nuqta Uyghurlarning meniwi dunyasida izchil mewjut bolup kelgen bu en'enilerning tashqi muhitning qandaq bolushidin biperwa halda izchil dawam qilishi iken. Gerche nöwettiki cheklesh tedbirliri bu hadisilerni melum waqit nezerdin saqit qilishqa qadir bolalisimu, Uyghurlarning meniwiyet dunyasigha tutashqan bu “Muqeddes yol” ning shara'it yol bergende yene bir qétim zahir bolushi mumkin iken. U bu heqte mundaq dédi:
“Mazarlargha bolghan bu xil hörmet zamanimizgha kelgendimu yenila özining tesirini yoqatmighan idi. Emma xitay hökümiti ötken besh yil ichide mazar tawapchiliqini qattiq cheklidi. Emdi buningdin kéyin bu ishlarning qandaq bolup kétishige hazir birnerse dégili bolmaydu. Némila bolmisun, mazar tawapchiliqi Uyghurlarning meniwi hayatida izchil mewjut bolup kelgen hadisilerdur. Men 2004-yilidin taki 2010-yilighiche bolghan ariliqta her yili mushu mazarlarda tekshürüshte boldum. Shu jeryanda men nurghun kishiler bilen sözleshtim hemde bu kishilerning tarixni ashu meshhur zatlarning namigha bina qilin'ghan ‛ mazar sistémisi‚ gha tolimu yéqin, dep qaraydighanliqini hés qildim. Bilishimche, bu kishiler 1980-yillarda we 1990-yillarda shinjangda keng tarqalghan milletchilik rohidiki tarixiy eserlerni anche bilip ketmeytti. Yéza-qishlaqlardiki ‛satuq bughraxan‚ yaki ‛ap'aq xoja‚ romanlirini oqupmu baqmighan bu kishiler izchil türde özlirining ötmüshini ashu mazarlargha tutashqan yollardin izdeshke adetlen'gen idi. Xewiringiz bolghinidek, ‛medeniyet zor inqilabi‚ dewrini bashtin kechürgendin kéyinmu Uyghurlardiki bu xil mazar en'enisi yoqilip ketkini yoq, u izchil Uyghurlarning meniwi hayatidiki muhim mezmunlardin bolup kelgen. Shunga bularning hemmisi hazirqi qabahet ayaghlashqanda mazar en'enisining yéngiwashtin janlinishigha purset yaritidu, dep qaraymen.”

Melum bolushiche, nöwette tezkirichilik qismen rayonlardiki Uyghur a'ililiride yoshurun rewishte dawam qiliwatqan bolsimu, uning zor kölemde mewjut bolalmasliqi Uyghur medeniyet sahesidiki epsuslinarliq bir hadise bolup qalmaqta iken.