Tarixiy weqeler shahiti: sowét ittipaqi 1960-yilliri Uyghur qertini oynashqa kirishken idi (1)
2018.11.26
1960-Yillarda sowét-xitay munasiwetlirining yirikleshken mezgilide Uyghur, qazaq we bashqa milletlerning xitay kommunistik hakimiyitige qarshi kürishimu dawam qildi. Bu küresh bolupmu sowét-xitay munasiwetliri keskinleshken peytte, yeni 1966-yillardin kéyin, medeniyet inqilabi dewride téximu ewj aldi. Uyghur diyarining köpligen rayonlirida xitayning teqiblesh siyasitige qarshi naraziliqlar peyda bolushqa bashlidi. Ene shu waqitta “Sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyesi” namliq bir chong teshkilat peyda bolup, bu xitay kommunist hakimiyitige bolghan naraziliqlardin we siyasiy meqsetlerdin kélip chiqqan idi. Bu teshkilat xitay kompartiyesi teripidin basturulush jeryanida bir qisim ezaliri sowét ittipaqigha qéchip kétip saq qalghan idi.
Hazir almuta shehiride yashawatqan sabiq sherqiy türkistan xelq-inqilabiy partiyesining sabiq ezasi abduréshit ilyasofning eslishiche, yerlik xelqlerning xitay hökümitige qarshi kötürülüshige bolupmu 1950-yilliri bashlan'ghan siyasiy teqibleshler seweb bolghan iken. Emdi 1966-yili pütkül xitay boyiche bashlan'ghan atalmish “Medeniyet inqilabi” aqiwitide ahale misli körülmigen azablargha duchar bolghan. Abduréshit ilyasof mundaq dédi: “Bu chaghda az sanliq milletlerge, bolupmu Uyghurlargha bolghan bésim küchlük boldi. Xelq ichide buninggha nisbeten naraziliq köpeydi. Shuning bilen sherqiy türkistan xelq-inqilabiy partiyesi peyda boldi. Uning meqsiti sherqiy türkistanning musteqilliqini qolgha keltürüsh boldi. Bu teshkilatqa eza bolghandin kéyin biz bortalada heriket élip barduq. Buningda sowét ittipaqi qollaydu déduq. 1968-Yili sowét ittipaqigha besh kishilik wekiller guruppisini ewetken. Biz shularning jawabini kütmekchi iduq”.
Sherqiy türkistan xelq-inqilabiy partiyesi Uyghur élide öz meqsetlirini emelge ashurush üchün qandaq heriket qilmaqchi bolghan? bu heqte abduréshit ilyasof mundaq dédi: “Partiye pütkül sherqiy türkistan boyiche heriket qildi. U sirttin yardemni asas qilghan. Özide héch nerse yoq. Pilan boyiche qozghilish, mesilen, bortalada bashlansa, biz u yaqtin kirip, bazini igilep yatimiz dep oylighan iduq.”
Abduréshit ilyasofning eslishiche, bu teshkilat sowét-xitay riqabitidin paydilinip, sowét ittipaqidin yardem kütken we uninggha ümid baghlighan iken. Chünki, ular sowét ittipaqining shu waqittiki xitayni eyiblishi we ikki dölet arisidiki düshmenlik ehwalidin özlirige sowétlar ittipaqi yardem béridu de ishen'gen iken.
Ular sowét ittipaqigha mexpiy wekillerni ewetken bolup, ular sowét ittipaqidiki partiye, mexsus organlar wekilliri bilen uchriship, ularni xelq-inqilabiy partiyesining meqsiti we wezipiliri bilen tonushturush, Uyghur élide qarshiliq heriketliri bolghan teqdirde sowét ittipaqi buni qollap-quwwetlemdu dégenge oxshash mesililerni muhakime qilishni közligen iken. U sözini dawam qilip, yene mundaq dédi: “Ulardin jawabmu bolmidi. Teshkilat rehberliri qozghilidighan bolduq dep, hemme nerse teyyar bolghanda, qozghilidighan küni hemmini kéyin'ge qaldurdi. Shuning bilen hemmisi bir-birini tonup ketti. 1969-Yili aprélgha kelgende bortalada birinchi tutush bashlandi. Bizning bir nechche balilarni tutushqa bashlighandin kéyin, yuqiridin chiqip ketmisenglar bolmaydu dédi. Biz shu waqitta 170tek bala bölünüp-bölünüp chiqtuq”.
Abduréshit ilyasofning éytishiche, xelq-inqilabiy partiyesi ezaliri we bashqilarni sowét-xitay chégrasidiki qoralliq toqunushlar xéli ümidlendürgen iken.
Melumatlargha qarighanda, sowét we xitay chégrasidiki tunji qoralliq toqunush 1969-yili mart éyida damanskiy arilida yüz berdi. Bu xitay we rusiye tarixidiki eng qattiq toqunush bolghan idi. Yene bir qoralliq toqunush shu yili awghust éyida qazaqistan bilen Uyghur éli arisidiki jalanashköl köli boyida orun alghan.
Epsuski, sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyesining sowétlerdin kütken ümidimu quruq bolup chiqti we xitay buni 1969-1970-yilliri tamamen basturup tashlighan idi.
Qazaqistandiki siyasetshunas we tarixchi qehriman ghojamberdining pikriche, xitay kommunistik hakimiyitige qarshi naraziliqlar, heriketler Uyghur élining köpligen sheher we yézilirida élip bérilghan bolsimu, emma ular keng da'iride we bir tutush bolmighan iken. Kommunistik hakimiyet milliy-azadliq heriketlerni üzül-késil basturghandin kéyin, jay-jaylarda ammiwi étish, tutush we türmige tashlash heriketlirini élip barghan. U mundaq dédi: “Kommunistik xitay sherqiy türkistan jumhuriyitining pütkül izini yoq qilishqa we Uyghur jem'iyitini kommunistik idiye boyiche qurup chiqish üchün her xil ammiwi heriketlerni uyushturdi. Mushu dewrde Uyghurlar dawamliq qoralliq qarshiliq körsetti”.
Uning tekitlishiche, 1960-yillardin kéyin, yeni sowét-xitay munasiwetliri buzulghandin kéyin, Uyghur élidiki tirik qalghan bir qisim milliy-azadliq heriket terepdarliri xitay kommunistik hakimiyitige qarshi küresh yürgüzüsh qararigha kelgen iken. 1962-Yili qurulghan sherqiy türkistan xelq-inqilabiy partiyesi ene shu küreshke rehberlik qilghan bolup, uning 60 minggha yéqin ezasi bolghan. Uning merkiziy ürümchi shehiride, shundaqla bashqa sheherlerde uning bölümliri heriket qilghan.
Qehriman ghojamberdi xelq-inqilabiy partiyesining pilani pash bolghandin kéyin, pütkül Uyghur éli boyiche ammiwi teqibleshlerning ewj alghanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Nechche yüzligen kishiler étilip ketti. Nechche on minglighan kishilerni türmilerge qamidi”.
Tarixtin melum bolushiche, sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyesining heriketliri 1949-yili xitay kompartiyesi Uyghur élini igilep, 5 yil mewjut bolghan sherqiy türkistan jumhuriyiti, yén üch wilayet hökümitini axirlashturghandinki Uyghur éli tarixidiki eng chong bir qetimliq teshkillik qarshiliq herikiti iken.