Rusiye analizchiliri Uyghur weziyiti heqqide toxtalghanda stalin dewrini eslimekte

Muxbirimiz ümidwar
2013.07.22
pichan-lukchun-qaralliq-saqchi.jpg Pichan lükchünde yüz bergen saqchixanigha hujum qilish weqesidin kéyin, yolda charlash élip bériwatqan qoralliq saqchi. 2013-Yili 27-iyun.
AFP

Yéqinqi waqitlardin buyan Uyghur élide yüz bergen bir qatar weqeler munasiwiti bilen rusiye metbu'atlirimu Uyghur élidiki weziyet, milliy we siyasiy, ijtima'iy mesililer heqqide tushmutushtin analizlar élan qildi.

Rus analizchiliri Uyghur diyarida yüz bériwatqan weqelerni analiz qilish bilen birge Uyghurlarning ötken esirde sowét ittipaqining yardimi bilen musteqil jumhuriyet qurghanliqinimu eskertken.

Bu bir qatar mesililer heqqide rusiyening dangliq gézitliridin “Musteqilliq”, “Xewerler” we bashqa metbu'atlarmu öz analizlirini élan qildi.

Rusiye metbu'atliridiki mezkur analiz maqalilirining köpinchiside dégüdek Uyghur élidiki milliy munasiwetler mesilisi we étnik toqunushlarning menbesi heqqide izden'gende mezkur dawalghushlarning emeliyette Uyghurlarning ötken esirning 40-yillirida sowét ittipaqi hökümitining yardimi bilen musteqil sherqiy türkistan jumhuriyiti qurup, besh yil azadliqtin behrimen bolghanliqi bilen baghlap chüshendürülgen.

Mesilen, rusiyede tarqitilidighan “Nowaya gazéta”, yeni “Yéngi gézit” torida élan qilin'ghan “Xitayning yéngi zéminida qanliq isyanlar toxtimaywatidu” mawzuluq maqalide Uyghur diyarining lükchün, xoten we bashqa jaylirida yüz bergen weqeler bayan qilinish bilen birge Uyghurlarning 1944-yili sowét ittipaqining yardimi bilen musteqil jumhuriyet qurghanliqi körsitilip, stalinning bashta Uyghurlargha yardem bergen bolsa, 1949-yilidin kéyin uzun mezgil bu jayni sowét ittipaqi bilen xitay arisidiki biterep rayon qilishni oylashqanliqigha, hetta musteqilchilerning özlirini sowét ittipaqining terkibige qoshuwélishni telep qilghanliqigha qarimay, axiri xitay kompartiyisi qoshunlirining mezkur rayon'gha kirishige yol qoyghanliqi körsitilgen. Maqale aptori Uyghur élini “Stalinning sowghisi” dep atighan.

“Sentrasi'a.Ru” torida arqimu-arqa ikki parche maqale élan qilin'ghan bolup, mezkur maqalilerde oxshashla sowét ittipaqining 1943-1949-yilliri arisidiki Uyghur diyarigha qaratqan siyasitige orun bérilgen. Bolupmu, stalin hökümitining eyni waqittiki Uyghurlarning milliy azadliq herikitige yardem bérishining tamamen özining dölet menpe'eti, bolupmu atom bombisi yasash pilani üchün bolghanliqi bayan qilin'ghan. Bu maqalilerde oxshashla Uyghurlarning sowét ittipaqining yardimi we qollishi astida musteqil jumhuriyettin behrimen bolghanliqi körsitilgen.

Rusiye sherqshunasi wladimir kasilnikowning “Chégra zéminning bésilmas jelp qilarliqi” mawzuluq maqaliside “Shinjang xitay tilidin terjime qilghanda, yéngi chégra, yaki yéngi zémin menisini béridu. Bay yer asti bayliqlirigha ige bu rayon sowét ittipaqi yaponiye, en'gliye we bashqa bir qanche döletlerning eng diqqitini jelp qilip, bu jayni étnograflar, sayahetchiler, razwédkichilar tetqiq qilghan idi. Bu xitayning arqida qalghan ölkisi da'im türkiy tilliq ahalilerning özlirining musteqilliqi üchün küresh qilish meydani bolup keldi. Töwen turmush sewiyisi, qozghilanglar, xitay hökümranliqigha qarita bölgünchilik keypiyati qatarliqlarning hemmisi bu zéminni qozghilang heriketlirige élip keldi, bu heriketler 20-esirde sowét ittipaqi teripidin qollashqa érishti.”

Rus mutexessis kasilnikow sowét ittipaqining yardimi bilen qurulghan 1944-yilidiki sherqiy türkistan jumhuriyiti heqqide toxtilip, “1944-Yili, sherqiy türkistan jumhuriyet quruldi, bu bir musteqil döletning hemme xususiyetlirige ige hökümet idi. Bu waqitta bu jumhuriyet Uyghur armiyiside ishleydighan herbiyler hem meslihetchiler bilen tolup ketti. Sowét ittipaqi qozghilanglarni teshkilleshtila hel qilghuch rol oynap qalmastin belki, qozghilangchilargha maddiy we herbiy-téxnika yardimi berdi. Krémil sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümitige körünerlik derijide tesir körsetti” dep yazidu.

Wladimir kasilnikow sowét hökümitining bu jumhuriyetke munchiwala yardem bérishidiki tüp sewebning sowét ittipaqining eyni waqittiki atom bombisi yasash pilani bilen munasiwetlik ikenliki, chünki, bu jayda sowét ittipaqining atom bombisi üchün kérek bolghan uranlar barliqini körsitidu.

“Atom qurulushining rehbiri bériya aldi bilen bekrek sherqiy türkistan jumhuriyitining atom bombisi sana'iti üchün zörür bolghan yer asti bayliq bazilirigha qiziqti” dep yazidu aptor.

Uning qarishiche, sowét ittipaqi hökümiti sherqiy türkistan jumhuriyitining mewjut bolup turushini qollash arqiliq uning zéminida tapqan wolfram we uran kanlirini bimalal qézip, sowét ittipaqigha élip ketken hemde atom bombisi yasash üchün ishletken. U maqalisini, “Hetta mezkur xam eshyalar toshulidighan yollarni sowét herbiy xadimliri qoghdighan. Bu ehwal 1949-yilghiche dawamlashqan. Biraq maw zédong hakimiyetni igiligendin kéyin, stalin yéngi ittipaqchisini xapa qilishni xalimay, krémil sherqiy türkistan jumhuriyitini qollashni kün tertiptin qaldurghan, netijide sherqiy türkistan jumhuriyiti yiqildi.” dep xulasilaydu.

Rus analizchiliri Uyghur diyarida yüz bériwatqan weqelerni analiz qilish bilen birge bu rayonning eslide char rusiye we kéyinki sowét ittipaqining menpe'et da'irisi ichide bolup kelgen rayon ikenlikini eskertishni untumighan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.